Kad ce u Etnografskoj zbirci Zemaljskog muzeja u Sarajevu pri raspoređivanju etnografskih grupa po narodnim nošnjama iz raznih krajeva komparativno proučavaju svi sabrani muzejski objekti koji su iz tih oblasti, vidi ce da je bezuslovno potrebno, no izvesnom unapred izrađenom planu, preći sve oblasti muzejskog područja, Bosnu i Hercegovinu sa granicama Berlinskog kongresa. Držeći ce toga stvorsnoga plana muzejskog naučnog rada na terenu, obilazio sam svake godine, u ovo 19 r. (od 1920-1938.), no jednu ili dve i više oblasti, prema raspoloživim novčanim sredstvima. Kad ce prelazi iz jedne oblasti u drugo, prvo je što pada u oči narodna nošnja i ljene razlike. U krajevima gde sam imao više vremena na raspoloženju blagodareći pomoći »Australijanske zadužbine za Institut za antropogeografiju, sociologiju i ekonomiju« (zaveštaj mis Oliv Kelso King iz Sidnija u Australiji od ostatka priloga njenih sunarodnika, datih radi pomoći Srpskom narodu u toku Svetskog rata) ispitivao sam postanak naselja i poreklo stanovništva no metodi Cvijićevoj. Težnja je bila pri tim antropogeografskim proučavanjima, da ce ustanovi, pored ostaloga, u kakvom su odnosu, prema narodnom shvatanju, današnje oblasti, njihovi nazivi i granice, prema srednjevekovnim bosanskim oblastima i kako su ce iz njih formirale turske administrativne jedinice, nahije. Ove godine, 1938, došla je na red dolina reke Rame i dolina Vrbasa, u najgornjem njegovom toku, koji ce krajevi kao oblasti u narodu zovu »Skoplje«. Okolno planinsko stanovništvo smatra i dolinu Rame i dolinu Vrbasa kao župe, u smislu župne pitome krajeve, podesne za naselja. Dolinom Rame do Prozora Kad putujete željeznicom iz Sarajeva u Hercegovinu, na samo pređete Ivan-planinu i počnete da silazite u dolinu Neretve, zadahne vas dah mediteranske klime i počinje da ce ukazuje mediteranska vegetacija sa poznatim kul- gurama vinovs loze i smokava. A čim prođete varoš Konjic, polazi željeznička stanica Rama. To je ime jednog od sastavnih delova srednjevekovne bosanske države, istorijski i geopolitički toliko značajnog da je često indentifikovano sa celom državom Ramae seu Boznae i imala svoj posebni grb. Ušće Rame u Neretvu formiralo je toliko duboku dolinu kao što je i dolina same Neretve. Cesta je prosečena uz dolinu Rame sve do sela Luga iznad sastava Prozorčice i Duščice. Cesta vodi u sresku varoš Prozor, kome administrativno pripadaju naselja sliva Raminog, i to vijugavom cik-cak linijom. Desno se vidi muslimansko selo Duge, odakle su bezi Dugalići. Kroz selo protiče potok Duščica koja se sastoji iz dva potočića: jedan teče iz sela JBubunci i zove se Ljubunčica, a drugi će izvor zove Krupić-vrelo, i kad se sastanu, dobiju ime Duščica. To ime zavelo bi mnogoga da je od duša, ali zato što teče kroz selo Duge vidi se da je i potok dobio ime no selu. Duščica se sastaje sa Prozorčicom i strmim slazom utiču u Ramu. Na special-karti vide se nazivi: Gračanica, svakako zbog kakvog starog grada; Gostović, Sveta Topa, Kraljev Stolac, Donja Vast, očito od praslavenskog izraza ves, vas što označuje selo, i Solakova Kula (na special-karti pogrešno napisana Selakova Kula) koja očito dolazi od solak, reda starih turskih vojnika-pešaka. Svi su ti nazivi vredni više pažnje i posebnog studiranja, ali zato nije bilo sada ni vremena ni raspoloživih novčanih sredstava. Prošavši okuku iznad sela Duge ugleda se na vrh brda visoka kula, šiljasto pokrivena. To je deo prozorskog grada. Cesta vodi između brda na kome je grad i između drugoga brda koje se zove Borovnica, i to uskim prosekom. Ukaza se pećinsko »ždrijelo« u koje uvire Prozorčica, koja teče ispod brda na kome je prozorski grad i opet se pojavljuje iznad sela Duge. Prozor je tipično boeansko varoško naselje sa sahat-kulom, džamijama i mahalama no stranama karsne depresije u kojoj se formirala varoš kao administrativno središte naselja sliva Rame. Prozor se deli na Čaršiju (sl. 1) sa džamijom i sahat-kulom i taj deo varoši ima tip drumskog naselja. Kroz Prozor teče Prozorčica koja izvire ispod planine Makljena i sela Gmiće. Pod gradom je mahala Podgrađe. Naokolo Varoši su ove mahale: Ogoje, Mejdan, Bare, Mlake, Paljike i Borovnica. Mahala Pograđe je sa kućama koje su okrenute na Čaršiju, a prema mahali nemaju prozora nego su delovi avlija i gospodarstvene zgrade. Na jednom uzvišenju, s druge strane te slepe ulice, je tepa i na njoj džamija, što čini vanredan utisak. Mahala pod gradom zvala se »Hasa«, a ravnica na kojoj je sagrađena 1908 r. katolička crkva, zove se Šehov Luka, a iznad bara je Mejdan, uzvišen zaravanak, na kome su sastanci, teferičenja sa raznim natecanjima i narodnim igrama. Naselja i poreklo stanovništva ispitivao je dr. Mil. S. Filipović i nekoliko rezultata svojih ispitivanja objavio pod naslovom Prozor.Opštinski gradonačelnik, g. Muharem-aga Hadžić, dao mi je nekoliko značajnih podataka o Prozoru, njegovoj prošlosti i prilikama. Prozor je čuven sa izrade ćilima. Šteta je što još nije dovršena nova cesta iznad vrela Rame u Duvanjsko Polje i Tomislavgrad. Time bi se skratila veza Prozora sa morem i banovinskim gradom Splitim i ne bi se putovali naokolo preki Bugojna i Kupresa. Time bi ojačao turizam i veće interesovanje turista za ove krajeve. Na pazarni dan, ponedeljak, posmatrao sam na pijaci, i stočnoj i žitnoj, šta je sve doterano i iznešeno i šta se sve prodaje i kupuje. Na vrelu Rame Iz prozora vodi dobra cesta u naselja na izvoru Rame. Kad se pređe usedlina, prevoj, počinje da se ukazuje druga uvalna depresija sa naseljima zbijenog tipa koja su razasuta no stranama ispod gorskih kosa. Kad se prođe ispod brda na kome je u karti zapisano »Gradina«, puca prekrasan vidik na oveću kotlinu, župnu, pitomu i plodnu, sa naseljima no stranama, a na sred te uvale, okićene vencem naselja, na jednoj uzvisini zvanoj Šćit je Franjevački samostan. Uz samostan razvilo se drumsko naselje i ono je središte Šćitske opštine. Imena sela čudno zvuče: Jaklići, Rumboci, Varvara, Ripci, Mljuša, Podbor, Sopot, sve imena za posebno studiranje. O prošlosti Rame i kulturnoj ulozi Ramskog samostana imamo dragicenJ knjigu od franjevca Jeronima Vladića sa naslovo. Uspomene o Rami i Ramskom franjevačkom samostanu štampanu 1882 g. koju sam dobio blagodareći samostanskom gvardijanu, r. d-ru Fra Kazimiru Iviću. Iznad niza sela je Plješevica, ogranak Raduše planine iod kojom je izvor Rame. Ispod sela Rumboci je Turbe pretka begovskog roda Kopčića (sl. 2). Iznad samoga vrela je zaobljena glavica na kojoj su otkriveni ostaci preistorijskog naselja. Iznad te glavice je muslimansko selo Varvara u kome je Pač otkrio temelje starohrišćanske crkve i utvrdio da se to rimsko naselje zvalo Bistue Vetus. Niže vrela je begovsko naselje Kopčići sa jednim delom toga naselja koje zovu Kopčića Odžak. Tu mi pokazaše mesto gde je bio zajednički »Ahar« sviju Kopčića o kome je ovo napisao Fra Jeronim Vladić u svojoj, gore označenoj knjizi o Rami: »Ovaj »Ahar« (domaća gostiona), dok su bezi bili u napnu svi su uzdržavali i svaki je odžak (dvor) imao svoju posebnu sobu, a kad bi koji gost došao u Ahar, bezi bi poslali jednoga momka, da vidi, u čiju je sobu odsjeo, pošto je svedjer bio otvoren ujedno sa podrumi za konje, ter u čiju bi sobu unišao, taj bi mu donio večeru i po večeri došao na eglenu (razgovor). To se je obično činilo pram muhamedancem, medjuto, da je i koji kršćanin došao, to bi mu isto učinili; ali ovi su običavali odsjedati kod kršćana. Odkada su spahijam oduzeta turskom još vladom dobra i posjedi, tako zvani Thimar, od onda je išlo sve na tanje, ter je i ovdje Ahar zapušćan, a sad jedva da koji imućniji to imade nuz kuću« (str. 3 i 4). Glavni baštinski posed begova Kopčića je Duvno. O tome kako su Kopčići dobili Duvno, i jedan deo doline Rame, postoji narodno predanje, koje je zapisao prvi Mehmedbeg Kapetanović-Ljubušak, objašnjavajući narodnu izreku »Objahuje kao Kopčić Duvno«. Tu je naveo da se pripovijeda u narodu Bosne i Hercegovine, a i no turskoj istoriji doznaje se, da je glasoviti junak Alaj- beg Kopčić, rodom iz Rame, uhvatio u bitci jednog poljskog princa i doveo ga živa sultanu koji ga je zapitao šta želi kao nagradu. »Neću drugo ništa, nego daćeš mi u duvanjskoj okolini u mom rođenom mjestu, onoliko zemlje koliko mogu za jedan dan na svome konju »Mlikoti« objahati«. Sultan je dozvolio i on je na konju za dan obišao svo Duvno i izvor reke Rame. Kad je umro, potomci su ga zakopali iznad vrela Rame i podigli mu turbe (sl. 2). Malo niže Turbeta, vele da je jedan četverouglasti kamen postavljen kao spomen gde mu je konj pao od umora i zakopan. Tako je predanje zapisao Ljubušak. Ja sam, za kratka svoga bavljenja u Prozoru i Rami, slušao to predanje u više varijanata, koje pričaju sa poznatom epskom opširnošću i dovode u vezu mnoga okolna imena sa tim objahivanjem oko Duvna. I Fra Jeronim Vladić ukratko se osvrnuo na to predanje narodno kako su Kopčići dobili Duvno (str. 9). Mnogi u pričanju dodaju da je konju Kopčića bilo ime Mrkota i da je pao od umora i tu pokopan. Dodaju da je bio spor oko međa te baštine Kopčića, na kad je nekakva komisija izlazila da utvrdi prave granice, da je čula kako čobanice pevaju: »Kopčićko je polovina Duvna, Od Ljubuše do vode Grkuše, Vran-planina, no njoj travarina.« To je komisija za utvrđivanje granica poseda usvojila kao dokaz dokle se sve računalo da je Kopčića. Sve varijante toga predanja o pretku Kopčića, na šta više i onu fantastičnu, vredno bi bilo tačno zapisati, jer imaju svoju folklornu vrednost no narodna shvatanja o što čem i uopšte no izučavanje narodne psihologije. Niže naselja Kopčići, u kome je i džamija, leži pećinsko vrelo zvano »Buk«, koje goni više mlinova i sleva se, posle kratka toka, u Ramu. Malo dalje ispod Proslapa izvire treće pećinsko vrelo, zvano Krupić-vrelo, i utiče u Ramu posle kratka toka. Niže njega je prostrana rečna zaravan koju zovu Kovačevo Polje, i niže njega nastaje »sutjeska« Rame. Iznad te veće, pitome i plodne rečne zaravni jedna je uzvisina, terasa na kojoj je Franjevački samostan i naselje Šćip, sedište istoimene opštine, koje dominira nad celom prostranom uvalom izvorišta Rame i čini vanredan živopisan utisak. Čudnovat je naziv naselja »Šćip«. Tako se zove ogranak Vranice planine. Čitav planinski kraj iznad Fojnice i Kiseljaka nosi naziv »Šćitovo«. Od te osnove »šćit« dvojica istorijskih ljudi srednjovekovne Bosne imali su svoja prezimena. U povelji Bana Stjepana (oko 1323 r.), kojom knezu velikom Grguru Stipaniću daruje za učinjene usluge u naslednu »vječnu baštinu« pet sela, pored ostalih svjedok je i NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv. Ban Stjepan (1331 g.) objavljuje svoj vlasteli bosanskoj, da knezu Vuku Vukoslaviću i bratu mu knezu Pavlu potvrđuje zemlje Banice. Među svedocima je pored ostalih i NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv. Poreklom stanovništva nisam se pozabavio jer sam predpostavljao da je to ispitao dr. Milenko S. Filipović u isto doba kad i okolinu Prozora. Mene je interesovalo više u kakvom je stanju narodna nošnja i osobine stanovništva, a pored tora u kakvom su rastojanju položaji naselja iz raznih epoha, posmagrani sa visa iznad tipičnog sela Rimci (sl.3). Preistorijsko naselje je na zaobljenoj glavici iznad samoga vrela Rame; iznad te glavice, a u današnjem muslimanskom selu Varvara su ostaci rimskog naselja. U srednjem veku podignut je Franjevački samostan na uzvisini, podalje od prva dva mesta. Za turske vladavine Kopčići biraju za svoj »Odžak« položaj ispod vrela Rame na jednoj terasi. Gde je bio srednjevekovni grad, ne može se tačno ustanoviti, ako nije sam Prozor. Dragocen je prilog nauci o našem narodu i opis osobina stanovništva od fra Jeronima Vladića u njegovoj pominjanoj knjizi. Kako je on bio obrazovan čovek, sa finim promatračkim darom, na bio u stalnom kontaktu sa širokim slojevima narodnim i posmatrao ih iz neposredne blizine, mogao je i da prouči osobine stanovništva i njihove razlike u nijansama. Te Vladićeve knjige nema u knjižarskom prometu i ona je bibliografska retkost. Zbog toga ćemo, taj dragoceni opis osobina stanovništva oblasti, doneti od reči do reči. On glasi ovako:»Narod je u ovom predjelu čvrsta i koščata tjelesnog sastava, a stasa većom stranom visoka, poimenice u gornjoj kotlini, ćudi je većinom mirne i tromave; (muhamedanci su nešto življi ali nježnijeg sastava) kasno, ali duboko i temeljito misle: nije letičav i lakouman u razgovoru; ljubi prigovor (disputaciju), a razgovara pola¬gano i hladnokrvno; teško se razgnjevi, ali onda zna biti vatren. Rado pripovieda stare događaje i predaje, a to tako točno da je rietko naći, da jedan inače no drugi kaže, kad o istom predmetu govore ili slučaju govore, za to mu vjeruj predaji kao i knjizi tim većina, što ovi u obitelji i sastancih (sielu) pripoviedaju češće zname¬nitije događaje i predaje, te jedan drugoga ispravlja, što nije nauprav zapamtio, dapače gdjekoji su znamenitiji slučajevi i uz gusle opjevani. Pa kad napomenusmo pjesmu, i ob ovom recimo koju. Ramljak na posielih i pri veselu društvu rado do¬hvaća gusle javorove i gudalo drvo šupurovo i uz ove sklada junačke pjesme tako vješto, da bi mu para samo mogao naći u Hercegovini i Dalmaciji. Predmetom su mu pjesama obični primorski junaci i kotorski serdari, a Turci Udbinjani i Kladušani, ter haramije Kostreš, haram-baša Valjevac Tadija i susjedni Duvnjak Tomić Mihovil u vrh Vrana po viš Duvna ravna, ter osim ovih znade Ramnjak koju i o patru gvardijanu. Tako isto i putem običaje zapjevati tako zvanu kiridžinsku kajdu, a mladi pastiri i pastirice kod svoga stada po cieli dan izmienjaju se pjevajući, te na fruli i diplah svirajući. Od sve Bosne ovdje su najbolji diplaši, ter osim frule, većinom dvojnice, dipla, gusala i gdjekojih mladjih vještih tamburici, Ramnjak ne zna za drugi glazbeni stroj. Ženskinje također rado pjevaju pri žetvi i vlačidbi vune i kudelje, ter pri komanju kukuruza, ali se može u obće reći, da niti u ženskinja niti u muškaraca nije najuredniji glas, prem ne ima nikakova natezanja i zavijanja, no po sve i u svem je naravni glas. Među sobom su dosta iskreni, ali su napram tuđinu nepovjerljivi u razgovoru, dok ne vide i ne saznadu, kojim duhom diše, a onda ga znade vješto dočekati u rieči i bocnuti tako, kao malo gdje, a inače je sa gostom prijazan i gostoljubiv ...« (str. 4 i 5). Tu je uočio finu razliku u nijansama kod fizičkih i psihičkih osobina hrišćansko-katoličkog i muslimanskog stanovništva, stanje narodne poezije, narodne muzičke instrumente, o razlikama pevanja kod ženskih. Dotakao se i dijalekta i da se negde izgovara lj kao j. Preko Makljen-planine u Skoplje Iz župe Rama, u kome je varoško naselje Prozor, cesta vodi preko Makljen-planine u župu Skoplje u dolini Vrbasa. Cesta se vijuga poput ogromne zmijurine uz stranu prozorske depresije na Makljen-planinu. Otvara se sve veći i veći vidik na karsnu depresiju u kojoj je Prozor i na vrhove hercegovačkih planina iznad Neretve i Konjica. Cesta vodi kraj sela Gmiće, a malo podalje su sela Gostovo i Lapušanj, sve imena koja čudno svuče i zahtevaju posebno studiranje od čega su dobili takva imena. Kad se ispne na najgornju okuku, može da se sagleda sva vijugava cesta poput one što vodi iz Boke na Lovćen. Veličanstven vidik na sve strane i belasanje vijugave ceste kroz zelenilo privlačilo bi pažnju i interes putnika-turista, planinara, a zimi smučara. Predamnom je karta 1 : 75.000. Desno se vide nazivi: Tetrebine, Ljubunci, Divan. Naročito svraća pažnju ime Mejnik, od starog oblika »meja«, u značenju međa, granica nečega. U povelji Kralja Stjepana Tome Ostojića, iz 1446 r., NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv. Na »Mejnik« bila je stara saobraćajna veza iz doline Neretve u dolinu Vrbasa, dok nije izgrađena cesta za kolski promet preko Makljen-planine. Po svoj prilici da je »Mejnik« bio granica zemlje Hercega Stjepana. Izašavši na usedlinu Makljena, cesta jedno vreme vodi po planinskoj visoravni, kroz šume, pašnjake i livade, a zatim počinje da se lagano spušta u dolinu reke Vrbasa koji izvire ispod Zec-planine (no narodnom kazivanju iz »Zečeve Glave«), Sišavši u rečnu zaravan, nastaje pitoma i plodna župa, vrlo podesna za ljudska naselja i njihov napredak i razvitak. Poznata je i danas ta župa pod imenom »Skoplje«, a u nauci prevladava naziv »Skopaljska Župa« ili »Skopljanska Župa«, za razliku od poznate velike varoši Skoplja u Južnoj Srbiji. Navešćemo samo dva mesta iz pisanih istorijskih spomenika da se vidi oblik u kakvom je upotrebljavano »Skoplje«. Rački u svojoj raspravi Hr¬vatska prije XII vieka navodi ovo: »Cresimirus autem, frater eius, cum avunculo pugnantes praedaverunt Uskple et Lucca et Preva...« U povelji Bana Stjepana (OKO 1322 r.) spominje ce, pored ostalih, kao NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv., u starom latinskom prevodu te povelje stoji: NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv. u povelji Kralja Stjepana Tome Ostojić, iz 1446 r., stoji: NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv. Cela mreža potoka i potočića, i sdesna i sleva, teče u Vrbas i tvori veću rečnu ravan koja je duga oko 30 km. Za turske vladavine bila je »Nahija Skoplje« a pripadala je Kliškom sandžaku. Koja su sve sela pripadali nahiji Skoplje, može ce da vidi iz jednog popisa spahija iz 1711 g. Skopljanska Župa počinje i završava sa varoškim naseljem, prozvanim no džamijskim baštinama, zvanim »vakuf«. Naročito pada u oči da u severozapadnoj Bosni ima mnogo naselja koja u sastavu svoga imena imaju »vakuf«. Tako su varoška naselja: Gornji Vakuf, Donji Vakuf, Varcar Vakuf (iza rata prozvani Mrkonjića Grad), Kulen- Vakuf na Uni, Skender Vakuf. Kod Sanskog Mosta ima selo Skucani Vakuf, a niže Banja Luke su dva sela, Srpski Vakuf i Turski Vakuf; kod Kotor-Varoša jedno naselje ima ime »Vakuf«. »Vakuf« je nečija zadužbina džamiji. To je kompleks zemljišta koje je neko od pobožnih Muslimana zaveštao (»uvakufio«) džamiji za njeno izdržavanje i za razne dobrotvorne svrhe. Naselje koje nastaje oko džamije proziva ce »Vakuf« sa dodatkom imena dobrotvorovog. Gornji Vakuf (sl. 4.) zvao ce Gornje Skoplje a Donji Vakuf Donje Skoplje. U Gornjem Vakufu živeo je putopisac Hadži Mustafa »Muhlisija« o kome je M. Tajib Okić u svome članku Jedan zaboravljeni istoričar XVIII veka ovo napisao: »Ovaj opis hodočasnog puta iz 1748 g., koji ce sastoji iz 28 lista, pod naslovom »Dalilul’-manahil va muršidu‘l-manazil«, nalazi ce u istoj zbirci prepisa M. E. Kadića (u Gazi-Husrev-begovoj biblioteci), u kojoj i pre citirani putopis Hadži Jusufov«. Idući cestom niz Skoplje od Gornjeg Vakufa s desne strane preko Vrbasa vide se ostaci visoke kule begovske Sulejmanpašića u Gornjem Odžaku. G. Kosta PopadiI iz Bugojna štampao je u beogradskoj Pravdi članak o Sudejmanpašićima, čiji mi je prepis ustupio, a iz toga prepisa donosim ukratko ove nodatke: »Sulejman Mazar-maša sin je Alimazar-paše. Bio je prvo vezir beogradski. a zatim bosanski u Travniku gde je sagradio Sulejmanmašinu džamiju i sahat-kulu. Premešten je u Alep (Irak) gde je i umro. Imao je četiri sina, koji su sve četiri postali paše: Muhamed Džemaludin-paša postade carski kapidžibaša; drugi sin Ibrahim- paša bio inspektor porge u Jašiju (Vlaška); treći sin Ćor Mustaj-paša koji je kod jedne pobune u Sofiji smaknut; četvrti sin Osman mazgar-paša postade carski konjušar, zatim valija u Skadru, Tripolitaniji i Sarajevu. G. 1831. za vreme bune Husein-kapetana Gradaščevića, podigoše se Sarajlije kao privrženici Husein-kapetana na Sulejmanpašića Odžak i zapališe kulu, da se osvete Sulejmanpašićima što su stajali na sultanovoj strani. Tada je kula izgorela i nije se više popravljala. Od tih Sulejmanpašića, bilo je, vele, svega 13 paša od kojih su dva bila i veziri.« Iznad potoka Gračanice postoje razvaline srednjevekovnog grada, zvanog »Susid«. Iznad Veseočice je gradina »Gradac«, srednjevekovna »Vesela Straka rodio Mustaj-paša sin Mihal-oglu Skender-paše, koji je bio turski pjesnik poznat pod imenom »Sun' i«.Prošavši Veselu (tako se danas ovo bez ono »Straža«) dođe se u varoš Bugojno, koja je postala sreska varoš iza Okupacije. Od starih znamenitosti je na sredini varoši Sultan-Ahmetova džamija, sagrađena negde od 1700 do 1713 r., ali je iz temelja popravljena 1888 g. Postoji vakufnama Ahmet-age Kapidžibaše u carskom dvoru o zaveštaju od 65 zgrada u Carigradu ovoj džamiji. Udaljeno 6 km od Bugojna prema Donjem Vakufu ispod sela Kopčića uz državnu cestu nalazi se Turbe sa dva mašeta bez ikakvog »tariha« (natpisa). Po narodnom predanju, tu su zakopana dva brata, potomka legendarnog junaka Vuka Jajčanina: Džafer Alajbeg koji je poginuo na Jajcu, i Malkoč Alajbeg koji je poginuo u Košu sa druge strane Vrbasa gde se nalazi selo Sabljari. Poginuo je u borbi oko zauzeća grada Kaštela. Bezi Hadžibegovići, koji su se pre zvali Ćosići i imaju ferman svog starenika, žive sada u Kopčiću, tvrde da su oni potomci Karaosmana i da je njihov starenik zakopan u Turbegu. I oni tvrde da je ovaj Karaosman odveo sestru Vuka Jajčanina koja je njihovo pleme izrodila. Oko Bugojna na karti naročito svraćaju pažnju ovi nazivi: selo »Zlavlas«, od starijeg oblika »ves« u značenju selo i podseća na ime »Zloselo« na Kupresu; brdo Kalin, čije naziv od kalih, grad i znak je da ima kakva »gradina«; Zijamet Golobrdo, selo Vojska (Derviši) selo Štrpci i Sabljari, selo Gmići koje se spominje u povelji Kralja Stjepana Tome Ostojića iz 1446 g. a u planinama ima Zlatno Guvno: sve su to imena od većeg naučnog interesovanja, vredna svestranijega proučavanja na samom terenu. Skoplje, prostranija zaravan uz Vrbas, završava se sa varoši Donji Vakuf; to je tipična bosanska varoš sa džamijama, sahat-kulom, kamenim mostom,visokom kulom begovske porodice Kurića (sl. 7.) i saraja begova Miralema, jedna od najkitnjastijih starih varoških kuća u Bosni. Malo ima pisanih podataka o Donjem Vakufu. Najdragocenija su dva putopisa: Benedikta Kuripešića iz 1530 r. i Evlije Dželebije oko 1650 g. Jedno poslanstvo austrijsko, kome je na čelu bio grof Lamberg i Nikola Jurišić, putovalo je u Carigrad preko Skopljanske Župe. U pratnji je toga poslanstva bio dodeljen Slovenac. Benedikt Kuripešić koji je usput sve zapisivao. Taj je ljegov putopis štampan i iz njega uzimamo, od reči do reči, ono mesto o putovanju preko Skoplja, i ono ovako glasi: »Am Erichtag den seclisten Septembris von Babindoll űber einen hohen perg, Ssemin (pod tekstom dodato SzoninD) auch genant, und oben auf der hoch des perg vasst ain (pod tekstom primedba: »des bergs Vaestin schone weitte...«D.) schone weit und eben, nachmals wider gar teuff ins tali zu dem wasser Verbossa (dodato u primedbi pod tekstom »Verlossa Hs.) so gegen unns gerunnen, dariiber geritten, khumben zu zwayen oden un zerstorten schlossern Ober- und Nider-Novi, nachmals wider iiber obbemelt wasser und unns auf die recht handt geschlagen geen Prussatz (dodano pod tekstom: Prussen D), schloB und stadtlein, alda beliben. Am Mittichen, Phintztag und Freitag zu Prussatz 19 beliben. Am Samstag den zehenten Septembris von Prussatz (dodano pod tekstom: »Prussan« D.) wider iiber das Wasser Verbossa auf die dengkh hand iiber einen vasst -hohen und langen perg, Radastavv (dodano pod tekstom Radanno) genannt, in die fiinf stundt gezogen, alda in der hoch des pergs ain clains schlossl vor unser auf der dengkhen hand, genannt Casstel, gesehen. Darumben die Tiiuggen diesses Casstel gepaut, das sy profanndt und narung, so auf Jaitze (dodano pod tekstom »Jatze« D.) schloB (dieweil noch die Cristen, das inen gehabt) zueganngen mit gewalt genommen und verhindert.. .» Petar Matković doneo je opširnije izvode toga Kuripešićevog »Putopisa« sa komentarom i napomenama. I on, 1881 r., i redakcija izdanja »Putopisa« u Insbruku 1910. netačno objašnjavaju onaj deo opisa puta kroz Skopljansku Župu. neobjašnjivo im je bilo navaćanje Kuripešićevo da su triput prelazili preko Vrbasa i nisu mogli da odrede gde su bili Gornji i Donji Novi. »Donji Novi« je svakako današnji Donji Vakuf. Na Kutanji, delu Donjeg Vakufa preko Vrbasa, ima tragova nekakve građevine. Ha teritoriju današnje Bosanske Krajine mogao sam da ustanovim gde je sve to poslanstvo konačilo. Iz opisa se vidi da je ioslanstvo konačilo u Pruscu tri noći sa dva puna dana, što nije nigde činilo na celom teritoriju Bosne. Treba pažljivo preći sav taj kraj i tada će se moći da ustanovi, gde je prvi put prešao preko Vrbasa. Uzevši u razmatranje opis puta kroz Skopljansku Župu ispitivanjima na samom terenu, može se sa sigurnošću tvrditi da je drugi put prešao preko Vrbasa u današnjem Donjem Vakufu. Treći put je prešlo poslanstvo preko Vrbasa niže današnjeg sela Kopčića. Oba su, i »Gornji i Donji Novi« dva pusta i razorena gradića. Gde je bio »Gornji Novi«, zasada nisam mogao da ustanovim, ako nije oio negde onde gde je današnje selo iznad Donjeg Vakufa koje se zove »Novo Selo«. Neobjašnjivo je zašto je poslanstvo putovalo od Semina, koje je ime do danas očuvano, kraj Gornjeg i Donjeg Novog, na moralo da mrelazi Vrbas na putu u Prusac dva puta, kad je imalo kraći put. Da je Donji Novi današnji Donji Vakuf govori u prilog narodno predanje o postanku Donjeg Vakufa koje je zapisao Tomislav Vuksan od Muhamed ef. Hadži-Ahmetovića, no kome se Donji Vakuf zvao »Nev Abad« u značenju Novo Naselje«.I Matković i redakcija putopisa, štampanog u Insbruku 1910 g. misle da je Castel današnje Kopile. Gde je grad Kaštel, utvrdio je dr. Mihovil Mandić i da je to taj Kaštel koji spo- minje Kuripešić u svom putopisu. Prusac, bosanska Meka Njemački učenjak-orijentolog, prof. Dr. Fr. Babinger napisao je članak pod naslovom Prusac das Bosnische Mekka je štampan u Der nahe Ostane Berlin, August-September 1929, c. 125—126). Tu je istakao istorijski značaj ove čuvene bosanske varošice, koja je dala veliki broj naučnika i velikih ljudi, a među njima je najslavniji učenjak i filozof Hasan ef. Kjafi Akhisari i Ahmed Hadžinesimović, ratni hroničar, putopisac i istoričar, koji je ostavio na turskom jeziku delo o rusko-turskom i austrijsko-turskom ratu (1736-1739) i opisao zemlje kroz koje je kao vojnik i sužanj prošao. Zapitio sam se u taj proslavljeni gradic bosanski (sl. 8) koji je postao svetilište (hodočašće) bosanskih Muslimana, svake godine u prvi ponedeljak sedme sedmice no Đurđevdanu, kad sa sa barjacima posećuju hiljadama ljudi, dočekaju zoru kod Ajvaz-Dedine Pećine i klanjaju, a zatim posećuju u Pruecu Turbe Ajvaz-Dedino i džamiju i Turbe Hasan-Kjafino. Iz Donjeg Vakufa put vodi u Prusac uz potok koji zovu Pruščica ili Prusačka Rijeka. Iz daljine se vidi prusački grad, a pod njim čaršija, a oko nje mahale. G. Izet Hamidović, koji je svršio Šerijatsku sudačku školu u Sarajevu, bio je toliko predusretljiv, da mi je pokazao grad i sve mesne znamenitosti: Handanaginu džamiju, Malkoč Alajbegovu džamiju, Ajvaz-Dedino Turbe (sl. 9), Džamiju (sl. 10) i Turbe Hasana Kjafije (sl. 12). Vredna je pažnje tipična starinska kula koju zovu »Čepalova kula«. Prusac ima sedam mahala i zovu se: Čaršijska ili Handagina Mahala, Gradska Mahala, Varoška, Brdska, Srtska Mahala (u kojoj je Kjafina džamija i gurbe), Tepedžik-Mahala i Gečetska Mahala. Od velike bi naučne važnosti bilo da se mogu pokupiti sva predanja o starini svih porodica u tim mahalama. Prusac je najviše proslavio Hasan ef. Kjafi. Turski putopisac Evlija Čelebija bio je u pratnji Melak Ahmet-paše, oko 1650, posle 40 g. iza Kjafine smrti, i o slavnom Pruščaku ovo je napisao:Šejh Krafin Zirajet. Ovaj veliki čovjek rodom je iz Akhisara, a usavršio se mmogim putovanjima po svijetu u raznovrsnim znanjima u toliko da mu je malo napa bilo. Kasnije, možeš svoju rodbinu, a i svoju otadžbinu, povratio se u nju. Sagradivši medžid. tekiju. han i banju, mekteb i česmu, učinio je još mnogo dobrih djela, a na ravni, vrlo plodnoj, sagradi za telabu (učenike) sebi i za svoje privrženike malu jednu varoš pod imenom Nev-abad (nove zgrade) i tako se njegovo mjesto iz dana u dan više popravlja i raširuje otkada se on tu nasganio i smjestio. Napisao je od svake znanosti no jedan ćitab ili komentar, i najzad sa ovoga lažnoga svijeta preselio se na vječni svijet. Gradeći za života medresu i tekiju pod njima, pri zemlji pod kubetom, priredio je sebi mjesto i naredio da se tamo sahrani. Ja sam ga, sišavši u taj njegov ukzar, su svoja dva oka vidio, gdje u bijelim ćefinima, pokriven čaršafom, leži. To mjesto tako je uzmirisalo raznim mirisima, da ljudski mozak zanosi. Ta i je zijaret pred Pruscem, na putu u novu varoš, a svaki prolaznik svraća te i prouči mu fatihu da ga Bog rahmet učini i pomiluje« Evlija Čelebija navodi da je pomenuti paša, polazeći iz Prusca prema Kupresu, podigao jednu lepu sofu. U odgovorima Nike Popadića na »Pitanja za sabiranje istorijsko-topografskog gradiva« koje je razaslao Zemaljski Muzej u Sarajevu 1897 god. stoji ovo: »U bliziki puta iz Karadža (općina Poriče) u Prusac, na jednoj brdskoj ravnici postoje dvije umjetne gromilice, okrugle u promjeru jedva 3 do 4 m, a udaljene dvadesetak-tridesetak koraka jedna od druge. Hadži Muharembeg Avdialajbegović (s kim je bio u lovu) reče mu, no narodnom pripovijedanju, da su te dve glavice napravljene za Feta Bosne, da je tu bio logor sultanove vojske koja je išla da osvoji Prusac. Sa tom vojskom bio je i sam sultan i na onoj glavici većoj i široj bio je sultanov šator, a na manjoj i nešto nižoj bio je šator vezirov«. Fotografirao sam džamiju Hasana Kjafije (sl. 10) koja je pod stoljetnim razgranatim borom, pod kojim je, no narodnom predanju, Kjafija sudio kao kadija za vrućih ljetnih dana. Fotografirao sam i dasku (sl. 11) sa natpisom iz džamije koja je za mene kao etnografa od interesa zbog toga što su slova, ne iepisana nego duborezno izrszana, za koje držs da je to sam Kjafija radio. Razgledao sam Turbe Kjafijino (sl. 12), gornji i donji deo, koji je ozidan od kamena. Svakako je bilo ili Kjafijina tekija ili sudnica. Vredno bi bilo izraditi model za Sarajevski muzej, ako bude novčanih sredetava. Hroničar sarajevski, Salih Sidki Hadžihuseinović, poznat pod imenom »Muvekit«, u svojoj hronici »Dijari Bosna« ovo je donio o Kjafiji: »Pradjed mu je bio nastanjen u selu Vukovo, koje pripada prusačkom kotaru, a ime mu je bilo Jakov. Kad je Sultan Fatih Bosnu osvojio (1463) u stotoj godini života prešao je na islam. Umro je u stodvadeset i sedmoj godini u svome zavičaju Ostavivši iza sebe sina Davuda, koji je poginuo u Ugarskoj. Iza Davuda ostao je sin Turhan, koji je umro u rodnom mjestu. Naš Kafija je sin Turhanov. Nauke je slušao u Bosni. Po svršetku pridvorio se kod Ibni Kemalova učenika i prvog bosanskog mule, Bali efendije, koji ga je uvrstio u red bosanskih kadija i uzeo ga za svoga zamjenika«. Od naročitog je interesa ovo što je Muvekit naveo o Kjafiji što navodi Ćatib Čelebija i Ataji: »Trideset je godina postio redovito, a kroz dvadeset godina svaki treći dan mrsio je jedan dan i držao »saomi Davud« (Davidov post). Mjesto košulje nosio je džaku od kostrijeti i na taj način provodio je život kao pravedan sudija i pobožan asketa«. Kao što se vidi iz genalogije Kjafiovih predaka, koju donosi »Muvekit«, rodno je mesto njegovog pretka Vukovo, a jednom pretku (dedu) ime je Daut. Kako i danas postoji selo Vukovo, Doganova Koca i Doganovci u blizini, a i lokalitet Jablanići, misao me odvede na dokumenat iz dubrovačke arhive koji je našao Truhelka i on glasi: »10 novembra 1475 g. Murat, sin Dogana iz Skoplja, poklanja Divca i ženu mu Vladnu, Radića i ženu mu Stanu, Jakovu Buniću, Dominiku Puciću i Đorđi Puciću, koji mu zato darovaše konja, a čine to iz prijateljstva prema Jakovu Buniću. Svjedoci: Isak Jablanić, Daut brat Smailov i Šeremet Crnatić.« Ha talijanskom jeziku stoji: »Muratt fiol de Dogan de Schoppie.« Nije isključeno, da nije taj Daut, brat Smailov, predak Kjafijin. Muvekit donosi da je Ajvaz-Dedo najviše doprineo islamizovanju stanovništva Skopljanske Župe. Hrišćanski tragovi ostali su u prezimenima. Tako mi rekoše da u selu Boljkovac ima 20 kuća muslimana Milanovića, a u selu Voljice, pod Radušom-planinom ima muslimana čija su prezimena Simići i Petrovići. Nema relativno manjeg prostora nego što je Skopljanska Župa u kojoj nailazimo na toliki broj begovskih porodica i njihovih odžaka. Najviše mi je o njima dao podataka ugledan građanin iz Bugojna, g. Kosta Popadić, kome dugujem veliku zahvalnost. Moj kolega, g. Derviš M. Korkut, kustos Istočnjačke zbirke Balkanskog instituta, dodeljenog iza rata Zemaljskom muzeju, ovako je grupisao begovske odžake i porodice: Donji Vakuf Miralemi (koji su dali više vezira Budimu) i Kurići čiju sliku kule (sl. 7) donosimo; u Jemanlićima Miralemi; u Ćehajićima begovske porodice Imširpašići i Sultanovići; u Drvetinama Dautbegovići; u Kopčićima Hadžibegovići; u Gornjem Odžaku Sulejmanpašići i Rustenpašići; u Veseloj Sulejmaniašići i Idrizbegovići; u Bugojnu Bušatlije i Avdalajbegovići; u Poriču Alibegovići; u Oruši Fazli- begovići; u Voljicu Ljubunčići i Kurbegovići; u Jakićima Mlaćo (are); u Saraj-Vilićima Teskeredžići; u Crnući Karabezi. Sem toga ima jedna begovska porodica sa prezimenom Ždralovići, a tako se zove i naselje, i jedna begovska porodica u Pruscu. Letimična zapažanja o narodnoj nošnji Nisam imao prilike da u oblasti Rami i u oblasti Skoplju promatram narodnu nošnju na velikim skupovima stanovništva, u svečanoj prazničkoj narodnoj nošnji. Bio sam u Prozoru u nedelju, kad je kod katoličke crkve bilo više momaka, devojaka, starijih ljudi i žena u prazničnom odelu i kad je igralo kolo momaka i devojaka. Ali je mali skup da se mogu posmatrati raz- ličnosti kroja i veza i ustanoviti ono osnovno u narodnoj nošnji. Pazarnim danima bio sam u Prozoru, Gornjem Vakufu i Bugojnu i posmatrao sam nošnju svakidanju u radu. Ha pazaru u Prozoru, i to žitnoj pijaci, pada u oči mnogo »mijehova« od kozije kože, napravljenih torbi sa kostreti izvana. Kad takve »mijehove« uprte na leđa iz daljine izgleda kao da nose jare. To je primitivna, praslavenska forma torbi. Najstariji dragocen opis narodne nošnje imamo od fra Jeronima Vladića u pomenutoj njegovoj knjizi o Rami. Taj opis glasi: »Odjeća ramska daleko je halvatnija i prostranija, a po tom i nespretnija, osobito na muškarcih, od hercegovačke, medjuto je u ženskinja ljepšeg kroja i spret¬nija no u Hercegovini i sva je ženska odjeća na jedan način krojena, ter se i udate i ne udate jednako u svem nose, a razlikuju se samo kapom; djevojke naime nose crljenu kapicu (fes) pokrivenu bielini pokrivačem, a udate vezenu počelicu, koju gdjekoje vještije vezilje znadu na osobiti način izvesti svilom raznih boja, a imuć¬nije i zlatom sa zlatnimi širiti u okolo, što kupe u dućanu, ostalo pako odielo sve je od domaćeg tkala, toli prteno, koli sukneno, koje sami sobom kroje, šiju i šaraju; nekoji samo u kasnije doba počeše rabiti kupovne gradjene (izkićene i vezene gajtanom i svilom) g u lijeve, čega nije prije bilo, osobito u gornjoj Rami, nego kao i danas većinom dugački, od crna sukna, što ili boje kod kuće, do pod koljeno ili bar do koljena sižući gunjci, naprieda samo nešto bielom i cronm vunom vezeni i obtračeni crljenim gajtanom. Ovako u gounjoj kotlini, a u dolnjoj je posve drugo odielo i posve slično hercegovačkom, za to je zgodnije i spretnije, a to s toga, što se amo većinom naseliše žitelji sa srednje Neretve iz Hercegovine, od kamo iz sela Miljkovića i moja obitelj doseli oko godine 1813 na Ustjeramu..« (str. 5 i 6). Tipičnu stariju žensku nošnju kod katoličkog stanovništva u Skopljanskoj Župi imamo u ilustrovanom delu sa naslovomSpomen knjiga iz Bosne 1850-1900, koja je štampana u Zagrebu 1901 i to u grupi crkvene župe u Gornjem Skoplju, na str. 101, šesti lik s leva na desno. Da se može svestranije da prouči narodna nošnja u Skopljanskoj Župi, moraju se iskorišćavati veliki sastanci kod crkava. Narodna nošnja, i to ženska, u Zmijanju, oblasti između Vrbasa i Sane i varoši Jajca i Banje Luke, opisana je na drugom mestu.Taj tip narodne nošnje raspostranjen je od Bukovice i Ravnih Kotara u Severnoj Dalmaciji, na sve do reke Bosne. U selima od Jajca uz Vrbas samo je zadržana od te nošnje pregača sa utkanim šarama. G. dr. Vojsl. Simonović fotografirao je u Jajcu jednu grupu žena iz sela niže Jajca i sela iznad Jajca (sl. 13) i poslao je Sarajevskom muzeju. Na ženi u selima iznad Jajca je ona tipična zmijanjska marama vezena, zubun i dulja pregača sa potkićem, dok žene iz sela uz Vrbas od Jajca imaju samo pregaču od starinske nošnje. Takva je narodna nošnja kod pravoslavnog stanovništva u Skopljan- skoj Župi i Župi Lašva do Travnika. Ha Veliku Gospojinu ove 1938 r. kod pravoslavne crkve u Travniku bio je veliki sastanak narodni. Ha ženama iz sela Lužnice iznad Travnika imaju obe nošnje. Od Travnika prema reci Bosni je nošnja iz Srednje Bosne. Ovaj kratak izveštaj sa naučnog putovanja no oblastima Rami i Skoplju, potrebno je propratiti sa nekoliko završnih napomena koje će da budu rukovođ pri svestranijem proučavanju Skopljanske Župe, ispitivanju naselja i porekla njenog stanovništva, i proučavanju narodne nošnje, običaja i narodnog vero- vanja. (1) Kad je mađarski kralj Matija, iza pada Bosne 1463 r., preotimao od Turaka severne krajeve Bosne, pomagao mu je Herceg Stjepan sa sinovima. Kao nagradu za tu uslugu dao je Hercegu i njegovim sinovima oblasti Rame i Skoplje. Mađarski kralj Matija od osvojenih krajeva severne Bosne organizovno je dve banovine, Jajačku i Srebreničku. U Jajcu je bila residencija bana od 1463 do 152S, u jajačkom gradu jača mađarska posada, a manje posade u 22 okolna jajačka grada. Iako je no pisanom izvoru Prusac bio u turskom posedu 1501 g., sve okolnosti govore da je Skopljanska Župa bila turska pogranična oblast, organizovana kao »vojvodaluk«, nahija u upravnom pogledu a kao kadiluk u sudskim stvarima, za svo vreme trajanja Jajačke Banovine. Skopljanska Župa pripadala je de jure Hercegu Stjepanu i njegovim sinovima, a de facto pripadala je turskoj državi kao jako uporište za osvajanje Jajca. Time se može da objasni islamizo- vanje stanovništva oblasti i formiranje Prusca sa Ajvatovicom u svetlište muslimansko sve Bosne. (2) Već sama činjenica da u Skopljanskoj Župi ima toliko begovskih odžaka, upućuje na to da je to u vezi sa migracijama koje su nastale iza tursko-mletačkih ratova, poraza Turaka pod Bečom 1683 r. i austrijske ekspanzije. Tada je muslimansko stanovništo napuštalo no hrišćanskim državama osvojene krajeve u koje su useljavali hrišćani koji su emigrirali iz Bosne. Potrebno je obići svako selo Skopljanske Župe i sa najvećom pažnjom sakuiiti od starih ljudi sva narodna predanja o starini i poreklu porodica. Ili su se mnogi od begovskih rodova povukli iz krajeva koje su hrišćanske države zauzele u ostatke svojih spahiluka zijameta, ili su u Skoplju živeli a spahiluk imali no krajevima koji su otpali od Turske.