Jedna od prvih teritorijalno-političkih jedinica formiranih po doseljavanju Slavena na Balkansko poluostrvo bila je Travunija, koja je do XI stoljeća imala značajniju ulogu od drugih susjednih oblasti (Duklja i Raška), pod čiju vlast je kasnije potpala. Neke čvršće podatke o njoj saznajemo od cara Konstantina Porrirogenita iz njegovog spisa De administrando imperio. Car Konstantin Porfirogenit piše: »A Decaterls vero incipit Terbuniae principatus porrigitque se Rausium usque; at versus montana Serbliae adiacet.« (»Od grada Dekatera počinje arhontija Terbunia i prostire se do Rauzija, a u njenim gorama graniči se sa Srbljijom«).1 Odrediti prostor koji je zahvatala Porfirogenitova Terbunia veoma je teško, jer nemamo dovoljno konkretnih podataka. Sjeverna i južna granica, kako smo već istakli, protezale bi se između Dubrovnika i Kotora, zahvatajući i njihovo zaleđe, a negdje »u gorama«, po Konstantinu Porfirogenitu, graniči sa Srbijom.2 Koje su to »granične gore« teško je odrediti. Prostor na koji se odnosi ime Terbunia je u najranijem periodu zahvatao jednu manju oblast — župu, da bi se kasnije proširio i na susjedne župe. Pop Dukljanin, u svom Ljetopisu, nabraja glavne župe Tribunie: Ljubomir, Fatnica, Rudine, Kruševica, Vrm, Vrsinje, Konavli, Dračevica i Žunovica (». . . Tribuniam cum his iupaniis: Li(u)bomir, Vetanica, Rudina, Cruseviza, Vrmo, Rissena, Draceviza, Canali, Gernoviza«).3 Vjekoslav Klaić smatra da se Terbunia (Tribunia ili slavenski Travunia) dijeli na Terbunitarum regio (trebinjske župe) i Canalitarum regio (Konavle).4 Na osnovu podataka koje daje Dukljanin, rekonstruisana granica bi išla od Dubrovnika na sjeverozapad preko Veličana, zahvatajući Fatnicu, zatim na sjever do Gacka i Pive i na jugozapad preko Budoša na Risan. (Vidi kartu). Međutim, o Travuniji se u ovom periodu ne može govoriti kao o organizovanoj državnoj zajednici, ali nesumnjivo tu egzistiraju njeni začeci. Kakav je bio odnos između županija i župana, na osnovu postojećih podataka ne bismo mogli zaključiti. Konstantin Porfirogenit pominje pet gradova u Travuniji: Trebinje, Vrm, Risan, Lukavete i Zetlivi. Za ova dva posljednja grada se ne zna gdje su se nalazil,5 dok se Trebinje pominje kao Terbunia, u istom obliku kao i oblast.6 Ne zna se kakav je bio karakter tih »nastanjenih gradova«.7 Sigurno je, međutim, da su bili vojno-upravni centri, ali prije svega utvrđena mjesta. Proučavajući istoriju najranijeg perioda Travunije (Terbunie, Tribunie) čiju smo teritoriju, uglavnom, uspjeli rekonstruisati prema nepotpunim podacima koje nam daju izvori i radovi savremenih istoričara, uočili smo da je u ovoj oblasti bilo više gradova. Centar oblasti bilo je Trebinje, po kome će se ova oblast pominjati kao Trebinjska oblast. Gdje se nalazilo to srednjovjekovno naselje, još uvijek nije utvrđeno. Polazeći od činjenice da je u njemu bilo sjedište župana i da su oni tu sahranjivani, na primjer Pavlimir, za koga Pop Dukljanin kaže da je sahranjen »u jednom gradu Travunije« (». . . in unum oppidum Tribuniae«),8 u crkvi sv. Mihajla, dala je mogućnost Vojislavu J. Koraću9 da pokuša odrediti mjesto gdje se ono nalazilo. On smatra da su ostaci crkve u Donjim Policama ustvari ostaci crkve sv. Mihajla.10 Na osnovu toga je izveo zaključak da se dio naselja nalazilo u Donjim Policama, a drugi dio na području današnjeg Starog Grada. Činjenica da se nekad na vrhu Crkvine (brdo iznad Trebinja) nalazila crkva koju su Turci srušili, a na njenom mjestu Austrougarska izgradila utvrđenje, omogućila je Stevanu R. Deliću11 da ukaže da se glavno središte trebinjske župe nalazilo u Policama. H. Kapidžić i H. Kreševljaković12 pretpostavljaju da se trebinjsko naselje nalazilo u Policama, na lijevoj obali Trebišnjice, na dubrovačkom putu koji je tuda prolazio. Iz iznesenih podataka istoričara koji su se bavili ovim problemom, iako logičnih i u osnovi pravilnih jer su smještali Trebinje na lijevoj obali Trebišnjice, u Policama, ne vidi se gdje se naselje nalazilo na tom terenu. Inače, ne bi oni zanemarili da se na padini Crkvine iznad Trebinja, na lijevoj obali Trebišnjice, nalazi veliki broj očuvanih tragova stambene arhitekture, na osnovu čega bi logično bilo pretpostaviti da su to ostaci podgrađa starog trebinjskog naselja. Postoji mogućnost da se prilikom arheološkog istraživanja tog lokaliteta, ukoliko bude vršeno, nađe više stratusa u kojima bi mogli pronaći ostatke ilirskog i rimskog naselja, što bi ukazalo na kontinuitet njegovog razvoja.13 To nas, dalje, navodi na pretpostavku da se samo utvrđenje nalazilo na vrhu Crkvine, gdje se ranije nalazila i crkva (možda i Sv. Mihajla), koju su Turci srušili, a austrijskom gradnjom utvrđenja na tom mjestu ostaci uništeni. Još jedna činjenica govori u prilog ove pretpostavke — među prirodnim okomitim liticama vrha Crkvine, na njegovom prilazu sa sjeverozapadne strane, primjećuju se tragovi rada ljudske ruke. Očito je da tragovi obrade tog prilaza vrhu nisu novijeg vremena. No, o tome arheolozi mogu dati posljednju riječ. I pretpostavka V. J. Korača da se staro naselje nalazilo na obje obale Trebišnjice, sa centrom na desnoj obali, na području današnjeg Starog Grada, koji potiče iz turskog vremena, odstupa od logičkog položaja gradova građenih u tom vremenu. Uzimajući, takođe, u razmatranje i dubrovački put, koji je prolazio lijevom obalom Trebišnjice, mala je vjerovatnoća da bi grad bio smješten daleko od puta i zahvatao veoma širok, mahom ravničarski prostor. Ime oblasti i grada kod starih pisaca i drugim izvorima Najstarije ime oblasti i grada nalazimo kod Konstantina Porfirogenita (De administrando imperio), gdje se pominju pod istim nazivom — Terbunia,14 a kasnije kod raznih pisaca ime ove oblasti pominje se kao »Triburia, Terbunia, Torbunia, Tarbunia, Trabunia i Travunia ili Travunija«,15 te Tribunia i Tribunium. Od imena Tribunia talijanski pisci napraviše Tribigna.16 U Ljetopsu Popa Dukljanina, u njegovoj najstarijoj latinskoj redakciji, nalazimo: », . . regionis Tribuniae . . .«,17 a u Orbinijevom talijanskom prevodu, u istom dijelu teksta ». . . della contrada di Trebine«.18 Iste podatke nalazimo i u dijelu teksta kad Pop Dukljanin, gdje se navodi da je Pavlimir sahranjen ». . . a Trebine«.20 U Lucijevom prevodu Ljetopisa (najstarija latinska redakcija), nabrajajući pojedine episkopije, Pop Dukljanin pominje Tribunium (».. . . Poletum, Sorbium, Bosonium, Tribunium, Zac(h)ulmium. . .«),21 a kod Orbina stoji Tribi(g)ne (». . . Poleto, Trebi(g)ne et di Zaculmio.«).22 Prema tome, kod Dukljanina se u raznim redakcijama pominje Trebinjska oblast (regio) kao Tribunia i Trebine, a grad (oppidum) Tribunia i Trebine, te Tribunium i Trebigne, kao civitas i episkopija. »Tribulium«,23 koji spominje Tuberon u svom prevodu Ljetopisa, kada govori o sahrani Pavlimira, je za F. Šišića Trebinje (». . . in oppidum Tribunium . . .«). U titulama srpskih kraljeva javlja se »u pogrešnoj formi vizantijskih kancelarija kao Travounia (i Trevounia, Trovounia),24 naseljena Terbuni(j)atima ili Tribun(j)anima.25 Tako se kralj Stefan Radoslav, u povelji od 4. februara 1234. godine, izdatoj u Dubrovniku, naziva »kralj svih raških zemalja i trevunijskih«,26 a Stefan Vladislav, u povelji iz 1238. godine, datoj Dubrovčanima, naziva se »kralj svih raških zemalja i Dioklitie i Dalmacie i Trovunie i Zahlumie,«27 U pismu na latinskom jeziku, koje je papi Honoriju uputio kralj Stefan Prvovjenčani, piše: »Stephanus, Dei gratia totius Servie, Dioclie, Tribuniae, Dalmatiae atque Ohlumie rex coronatus . . .«28 I u dokumentima koje je izdavala Rimska kurija, pominje se Tribunia. U pismu pape Benedikta VIII od 27. septembra 1022. godine dubrovačkom nadbiskupu Vitalu stoji: »Vitaii archiepiscopo sancte Epitabritane sedis e civitate Labusedi in regno Lachomis et Scrbulia et Tribunia vel civitate Katarincnsi aut Antivarensi seu Ulcini.«29 Papa Kalikst II, u svojoj buli iz 1120. godine, naređuje biskupima Gornje Dalmacije i Dublje da priznaju primat dubrovačkog nadbiskupa Gerarda u »kraljevstvu Zahumlja i žkraljevstvu Srbije i kraljevstvu Tribunie« (»,. . videlicet in regno Zachlomie et regno Seruilie, Tribunique regno . . .«).30 U službenim dokumentima Dubrovačke Republike pominje se grad Trebinje (Trebigne). Vjerovatno je pod tim imenom obuhvaćeno šire područje oko samog grada. Ime Trebinje (Trebigne), kako ističe profesor Marko Vego, javlja se tek u 14. stoljeću. Dubrovačko vijeće određuje 2. juna 1318, godine da njihovi trgovci ne idu s novcem u trgovinu u Trebinje, Vrm i Rudine (». . . in Trebigne, Verme et Rudine..,«).31 Poslužimo se sa još nekoliko primjera iz službenih knjiga Dubrovačke Republike. Tako Paskoe Radičević, 24. marta 1944. godine, kao punomoćnik nekog Trebinjca, traži od njegova dužnika da otkupi založene goveđe kože, jer će ih, inače, prodati (»Ad instantiam Pasquali filli Radich pinctoris, tamquam procuratoris Rapich de Trebigne . . .«).32 A, 23. marta 1501. godine, kaluđeru Marku Stefanoviću iz Trebinja obavezuje se Matko Milović da će ga za 6 dukata učiti slikanju godinu dana (»Matchus Mili pictor promisit et convenit cum Marco Stephani cimatore de Trebigne . . ,«).33 Nikola Božidarević ugovara 7. aprila 1514. godine da naslika jednu veliku oltarsku palu prema testamentarnom zavještonju Đura Krusića, trebinjsko-mrkanskog biskupa (», . . episcopi Marchanensis et Tribuniensis«)34 Iz iznesenih podataka uočljivo je da je najčešći oblik imena za Travuniju (Trebinjsku oblast) u latinskim izvorima Tribunia i Trebine, a u talijanskim Trebine i Trebigne. Gubljenjem značaja Travunije kao oblasti, sve više se afirmiše naziv Trebinjska oblast, koja je obuhvatala šire područje oko grada Trebinja, što je vezano za razvoj političkih događaja na ovom području i snaženje srpske države. U tom procesu njeno ime nestaje iz titula srpskih kraljeva, te se već Stefan Uroš tituliše kao »kralj srpski«.35 Najstariji pomen Trebinja na spomenicima materijalne kulture je u natpisu na nadgrobnoj ploči trebinjskog župana Grda iz druge polovine XII stoljeća (koja se sada nalazi u Zavičajnom muzeju Trebinje), nađenoj u Donjim Policama, gdje stoji: »V dni kneza velijega Mihojla vmre župan Grada trebinski i v to isto zida jemu raku brat župan Radomir s snimi jegovimi i žena jemu. Tvara majstr imenem Brat. Bože ti daj zdravije.«36 U bosanskim srednjovjekovnim poveljama javlja se pod imenom Trebinje, ali je, vjerovatno, obuhvatalo pod tim pojmom šire područje oko grada. Tako kralj Tvrtko, u poveljama izdatim 10. aprila 1378. godine u Žrnovici i 17. juna iste godine u Trstivnici, potvrđuje povelje ranijih bosanskih banova i srpskih kraljeva, gdje pominjući dijelove svoje zemlje kaže: ». . .zemljam primorskim, Trebinjem, Konavlami i Dračevicom«.37 Na osnovu gore izloženog, može se konstatovati da je i naziv Trebinje veoma star, o čemu svjedoči i epitaf župana Grda, bez obzira na vrijeme njegove upotrebe u aktima. O postanku imena grada Trebinja i oblasti Travunije Ovim pitanjem su se bavili brojni naučnici (lingvisti i istoričari) — K. Jiriček, S. Novaković, E. Rihter, F. Sišić, F. Miklošić, Ante Figurić i drugi. Na ovom mjestu ćemo ukratko izložiti neka od mišljenja navedenih naučnika. Ime grada, prema Stojanu Novakoviću, nastalo je od slavenske riječi trebište, kako su Slaveni nazivali zatečena rimska crkvišta.38 Ante Figurić se slaže sa onima koji izvode ime grada Trebinja od slavenske riječi treb(ti), što znači žrtvovati. Za potvrdu ovog mišljenja on uzima mnogo imena, koja u svojoj osnovi imaju slavensku riječ treb, a nemaju nikakve veze sa tribunom. Na primjer, Trebiovo (kod Trebinja) i Trebimlja u Popovu polju, Trebjesa (kod Nikšića), Tribin u Dalmaciji, Trebević kod Sarajeva, Trebnje u Hrvatskoj i Sloveniji, Tribina u Slavoniji. Prema tome, riječ je slavenskog porijekla.«39 F. Šišić smatra da je riječ Trebinje izvedena iz slavenske riječi tvrd, tvrdnina.40 A u Istoriji Crne Gore se ističe da »Današnji relikt imena cijele oblasti nalazi se u imenu grada Trebinja i ponornice Trebišnjice. Ime potiče od slavenskog treba, trebište.«41 Čini se da je pretpostavka Stojana Novakovića o nastanku imena grada Trebinja i najprihvatljivija, posebno ako se dovede u vezu sa Crkvinom i crkvom koja se tamo nalazila. I postanak imena oblasti Travunija izaziva kod naučnika različita gledišta. Neki pisci, kaže A. Figurić, zovu Trebinje Castelum Romanum. Na osnovu toga je razvio svoju teoriju o nastanku imena Travunija. On je to povezao sa castra romana (rimski logor) koji su Rimljani imali na užoj teritoriji Trebinja, a kojim je, po Figuriću, upravljao tribunus militum (vojni zapovjednik). Otuda, tvrdi Figurić, »jasno je da Travunija potječe od riječi Tribunia. Tribunia opet neosporno dolazi od rimske riječi tribunus.«42 Ova konstatacija je malo vjerovatna. Ali, kada je riječ da je Travunija rimskog (latinskog) porijekla interesantno je ukazati na mogućnost da ime oblasti i grada potiče od vlastitog imena Tribunus, preko njegovog pridjevskog oblika, koje je bilo rašireno kod Rimljana, a zadržalo se i u srednjem vijeku. Kao primjer, uzmimo ime dubrovačkog nadbiskupa Tribuna iz 12. stoljeća.43 U tu svrhu možemo se poslužiti analogijom toponima Bibinje u Dalmaciji, koje je prema naučnim dokazima nastalo od praedium Bibinianum (Bibinijanov posjed). Tako bi se, po istoj analogiji, moglo pretpostaviti da je negdje u okolini Trebinja bio praedium Tribunianum, posjed nekog Tribuna. Međutim, Konstantin Porfirogenit kaže: »Terbunia se sklavskim jezikom zove jako mjesto, jer ta zemlja ima mnogo utvrđenja.«44 U Istoriji Crne Gore ističe se da ime Travunija »potiče od slavenskog treba, trebište.«45 Konstantin Jiriček smatra da je riječ Travunija ilirskog porijekla, a da su je Slaveni prihvatili i prilagodili svom jeziku«.46 Na osnovu naprijed izloženog, nameću se tri pretpostavke: 1.da je riječ Travunija (Tribunia, Terbunia, Trebigne) rimskog porijekla, 2.da je ilirskog porijekla i 3. da je to slavenska riječ. Čini se da je ova treća pretpostavka i najvjerovatnija. Kao polazište uzmimo izneseno mišljenje Stojana Novakovića. Tome u prilog govori i glas jat, koji se nalazi u riječi trebinjski, na Grdovom natpisu. Karakteristično je za njega da u latinskoj transkripciji varira čak u glas »i«, dok se u slavenskim izvorima redovno zadržava kao »je«, »e« i sl., te upućuje na slavensko porijeklo imena. Prihvatajući mišljenje da je Travunija riječ slovenskog porijekla, vidimo da u osnovi ima trav(a), što bi moglo da znači rastinje, travu u savremenom smislu. Polazeći, prije svega, od konfiguracije terena ovog područja, koje je, uglavnom, kraško, a da kroz centralni dio ove oblasti protiče rijeka, koja je ovu dolinu pretvorila u zelenu oazu u moru kamena, zar se ne bi mogla prihvatiti pretpostavka da riječ Travunija u prenesenom značenju označava zelenu, travnatu dolinu, što i te kako odgovara utisku koji je morala ostaviti na Slavene prilikom njihovog naseljavanja. Ovu hipotezu afirmiše i činjenica da jedan mjesec slovenskog žkalendara nosi ime travanj (april) i označava period vegetacije, a neosporno je blizak imenu Travunija.47 Travunija (Tribunia, Trebinjska oblast), kao teritorijalno-politička jedinica, u ranom srednjem vijeku igrala je veoma značajnu ulogu, značajniju nego Duklja ili Raška u tom periodu, a pod čiji je uticaj potpala od XI stoljeća. Zauzimala je prostrano područje između Kotora i Dubrovnika sa zaleđem. Najznačajniji grad Travunije bilo je Trebinje, kao upravni i politički centar, ali, prije svega, utvrđeno mjesto. Najvjerovatnije je da se ono nalazilo na Crkvini (brdu iznad Trebinja), na čijim padinama je bilo njegovo predgrađe, o čemu nam govore ostaci stambene arhitekture na tom prostoru. Najstariji naziv oblasti i grada nalazimo kod cara Konstantina Porfirogenita (De administrando imperio), Terbunia, dok se u Ljetopisu Popa Dukljanina javlja pod imenom Tribunia (latinska redakcija) i Tribine i Tribigna (talijanska redakcija). U dokumentima koje je izdavala Rimska kurija javlja se pod imenom Tribunia, a u dubrovačkim službenim dokumentima kao Tribigne. U srpskim srednjovjekovnim poveljama (u titulama kraljeva) pominje se pod imenom Travounia, Trevounia i Trovounia. U aktima koji su pisani u kancelariji bosanskih kraljeva pominje se oblast i grad pod imenom Trebinje. Najstariji poraen Trebinja, na spomenicima materijalne kulture, imamo na nadgrobnoj ploči iz druge polovine XII stoljeća, gdje se spominje trebinjski župan Grd. Najvjerovatniju pretpostavku o nastanku imena grada dao jc Stojan Novakovih, koji kaže da je nastalo po rimskim crkvištima, koja su Slaveni tu našli i proizlazi iz slavenske riječi trebište. A ime oblasti Travunija je, takođe, slavenska riječ, čiji nastanak još uvijek nije objašnjen, ali upućuje na mogućnost da je nastala od korijena riječi trebište, kao i ime grada, ili da je riječ Travunia izvedena od riječi trava (staroslavenski trava, treve), što je manje vjerovatno, ali ga ističemo kao mogućnost. 1 Basilius Pandžić, De dioecesi Tribuniensi et Mercanensi, Romae 1959, str. 2 (latinski tekst je prevod autora Lz ove fusnote); Stanojević — Ćorović, Odabrani izvori I, Beograd 1921, str. 71. 2 B. Pandžić, isto, str. 2. 3 F. Šišić, Letopis Popa Dukljanina, Glas SAN, Zagreb — Beograd 1928, str. 326. 4 Vjekoslav Klaić, Bosna, Zagreb 1878, str. 208. 5 Istorija naroda Jugoslavije I dio, Zagreb 1959, str. 246. U Istoriji Crne Gore I, Titograd 1967, str. 333 stoji: »K. Porifirogenit u De administrando imperio među ostalim gradovima Travunije pominje Lukavete, što će sigurno biti Lukavac, oko deset kilometara od župe Fatnice.« 6 Stanojević — Ćorović: Odabrani izvori za srpsku istoriju I, Beograd 1921, str. 67. 7 Istorija naroda Jugoslavije c. d., str. 246. 8 F. Šišić, Letopis Popa Dukljanina, str. 322. 9 Vojo J. Korać, Trebinje I, Trebinje 1966, str. 71. 10 Isto, str. 72. 11Stevan R. Delić, Dva stara natpisa iz Hercegovine, GZM Sarajevo 1911, str. 485. 12 H. Kreševljaković — H. Kapidžić, Stari hercegovački gradovi, Naše starine II, 1954, str. 15. 13 Na konkretnu lokaciju na Crkvini prvi je ukazao dr Pavao Anđelić, viši naučni saradnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, kada je u novembru 1972. godine vršio rekognoscjranje terena sa članovima Zavičajnog muzeja Trebinje (vidi izvještaj sa rekognosciranja od 25. 11. 1972. godine i »Glas Trebinja« iz 1973). 14 B. Pandžić, c. d., str. 2. 15 A. Figurić, Trebinje nekad i danas, Ljubljana 1930, str. 13. 16 Isto, str. 13. 17 Letopis Popa Dukljanina, str. 320. 18 Isto, str. 320. 19 Isto, str. 322. 20 Isto, str. 322. 21 sto, str. 307. 22 Isto, str. 306. 23 Isto, str. 445. 24 Konstantin Jiriček, Istorija Srba I, Beograd 1952, str. 65 — 66. 25 Isto, str. 65 — 66. 26 Ljuba Stojanović, Stare srpske povelje i pisma, Zbornik za istoriju književnost i jezik, SKA, Beograd — Srem. Karlovci 1929, str. 11. 27 Isto, str. 14. 28 B. Pandžić, c. d. str. 14, 29 Dominik Mandić, Etnička povijest BiH III, Hrvatski povijesni institut, Rim 1967, str. 109. 30 Isto, str. 110. 31 Marko Vego, Naselja Bosanske srednjevjekovne države, »Svjetlost« Sarajevo 1957, str. 117. 32 Jorjo Tadić, Građa o slikarskoj školi u Dubrovniku XIII — XVI knjiga I, SAN, Beograd 1952, str. 142. 33 Isto, knjiga II, strana 29. 34 Isto, str. 62. 35 Nadgrobna ploča trebinjskog župana Grda, Zavičajni muzej Trebinje. 36 Lj. Stojanović, c. d., str. 35, M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa BiH, III, ZM Sarajevo, 1964, str. 12 — 13. 37 Isto, str. 79. 38 Stojan Novaković, Srpske oblasti X i XII veka, Glasnik SUD 1880, str. 20. Dr Pavao Anđelić prouačvajući toponime Konjica i okoline sa korijenom na treb ističe da vode porijeklo od staroslovenskog treba — žrtva, trebište — mjesto gdje se prinose žrtve. Dr Pavao Anđelić, Historijski spomenici Konjica i okoline, SO Konjic, 1975. godine, str. 285. 39 Figurić, c. d., str. 18. 40 F. Šišić, Povijest Hrvata u doba narodnih vladara, Zagreb 1925, str. 455. 41 Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, str. 332. 42 Figurić, c. d.p str. 12. 43 D. Mandić, Etnička povijest.. ., str. 109 — 115. 44 Stanojević — Ćorović, c. d., str. 67. 45 Istorija Crne Gore, c. d., str. 332. 46 Konstantin Jiriček, c. d., str. 65 — 66. 47 Staroslavenski trava ili treve, augmentativ travuljina. Petar Skok izvodi neke toponime od korjena riječi trava kao Travnik (Bosna), Travnjak (Zenica) i sl. Petar Skok, Etimologijski riječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knjiga 3, JAZU, Zagreb 1973, str. 494.