I. Visucgrad. Razvalina Visucgrada leži na lijepoj obali potoka Visucice, pritocice Unca s lijene obale, 1½, kilometar jugoistocno od mjesta Šipovljana. Okomitoj stijeni, vrh koje su sjele gradevine, može se pristupiti samo sa jugozapadne strane. Prispjevši u predvorje gradine, vide se s obje strane zidine i djelomice njihovi ostanci, koje zidine, sudeci po njihovoj gradnji, isto tako, kao i nutarnje prostorije gradine, potjecu iz srednjeg vijeka. Kroz svodovitu kapiju R u nacrtu, slika 1., dolazi se u pravi unutrašnji prostor gradine. U hridu, koji se desno od kapije uzdiže na 10 metara, a gore je ravan, ima 1•9 m visoka pecina od 2 m2 površine na dnu. Obilazeci dalje oko hrida, dolazi se do uske catrnji slicne gradevine S, do ostanaka kuce R i do dobro još održane razvaline jedne kuce R,. Slika 2. prikazuje unutrašnje lice, slika 3. procelje potonje zgrade. Dimenzije ove zgrade iznose 18•2 m i 9•8 m, u jednom uglu dônjeg boja ima klijeti slicna prostorija. Iduci dalje prama ulazu, vide se još razliciti ostanci zidina, koje potjecu stranom od kuca, stranom od utvrdâ. Na hridu u nutrašnjosti grada, pomenutom pri pocetku, kome na vrhu ima zaravanak od 90 m2, uzdiže se nekoliko gradevina, koje se po nacinu gradnje od prijašnjih bitno razlikuju. U mazu ima do 40% komadica opeke, a u mazu donjih gradevina nema ih nikako. Utvrda na hridu sastoji od cetverouglaste, 10•5 m dugacke prostorije V, od druge jedne peterouglaste A, kojoj najduža dimenzija ima 6 m, i od jedne kule na tri boja T, na koju se prislanjaju dva zida, koja se završuju u šiljast kut, a dopiru do zadnjeg okrajka hrida. Da li razvalina na hridu potjece iz rimskog, ili iz ranijeg srednjeg vijeka, ne može se danas još pouzdano utvrditi, pošto na tome mjestu još nije prekopavano, ali svakako je puno starija nego ostanci ispod nje. Narodna tradicija veli, da je Radivoj Tomaševic, stric bosanskog kralja Stjepana Tomaševica bio jedan od zadnjih stanovnika Visucgrada. Svakako je spomena vrijedno, da danas još u blizini gradine ima porodica po imenu Tomaševica. Hrid, na kome je Visucgrad, imao je vec i u prehistoricko doba neku ulogu, ako se tomu dokazom mogu smatrati ovuda u velikoj množini rasute rbine rukom gradenog ilovastog suda. Oko 800 koraka jugozapadno od Visucgrada otkopani su temelji maleno, kapeli slicne gradevine. Pošto je uklonjena ruševina, u kojoj je bilo nekoliko ulomaka od ljudskih kosti, naišlo se u dubljini od 0•6 m na tarac od vapnenca, koji je ležao na 8 cm debelom sloju vapna. Tlocrt te zgrade vidi se u slici 4. Zanimljivo je i to, što je uz potok Visucica niže Visucgrada nadena krecna jama. Ona je 7•2 m duboka, a gornji joj je premjer 8 m. Bokovi su joj obloženi kamenjem, a ispod sloja zemlje od 4•2 m ima sloj kreca, debeo 2 m. Gledeci na položaj krecne jame može se suditi, da taj krec, što je u njoj, ondje leži više vijekova i da je ondje pohranjen jedino za gradnje na Visucgradu. — Tabla I prikazuje pogled grada sa sjeveroistocne strane. II. Rimski grobovi u Donjim Vrtocama. U kuci žitelja Pere Radena naišlo se pri kopanju pivnice na dvije rimske grobnice, koje su po svemu, što se našlo, zajedno sa jednom trecom u dvorištu pripadale nekoj vrsti mausoleja. Otkopavši oko 30 cm debeli sloj crnice, izišao je 15 cm debeli sloj betona na vidjelo, pod kojim je naden na 60 cm debljine naslagan prhki materijal. Otkopavši i ovaj, naišlo se na kamenite ploce, koje pokrivaju grobnicu. Bokovi u samim grobnicama bijahu obzidani. Duga os bila je orijentirana od zapada prama istoku. Na istocnoj strani svaka je grobnica sužena na oblik kanala. Ovaj je bio zatvoren kamenom, koji se pomice u žlijebovima. Na gornjem dijelu toga kamenja za zatvaranje bile su pomicne željezne halke od 10 cm premjera. Slika 5. prikazuje tlocrt, slika 6. profil, a slika 7. mehanizam za zatvaranje grobnica. U ruševini, izbacenoj iz grobnice A nadeno je što slijedi: 1 veliki broncani novac cara Klaudija, 1 mali broncani novac Konstantinske perijode, 1 fragmenat rimske špiralne broncane fibule, 1 broncana brnjica od pojasa, fragmenti željeznog noža, staklene i ilovaste rbine, 1 gvozdeni cavao, komad milovke, nekoliko komada drvenog uglja, 1 ljudska lubanja, ulomci ljudskih kosti, kao i fragmenat jednog nadgrobnog kamena, slika 8. Od moga prijatelja dra. K. Paca dobio sam o natpisu i kako se cita, ovu primjedbu: „Ulomak od lijevog dônjeg ugla vapnenceve ploce sa stalkom; desno, a djelomice i s gornje strane obradena; visina 0•19, širina 0•2, debljina 0•1, redovi linirani, ali primitivna pismena ne dopiru do linija. Po obliku kamena potjece taj fragmenat ocevidno od jednog nadgrobnika. Moglo bi se dakle od prilike ovakvo nadopunjenje predložiti: .... V]elsou[nus ili V]elsou[na tit]ul(um) de[suo pos(uit)]. Velsounus kao i Velsouna ilirska su imena, a zasvjedocena su u C. I. L. III. 8292 (Studenica kod Peci): Vels. Sadragita mag(ister?) Dom(avianorum) i bilješkom 3038 (Flanona) Velsounae Suiocae Vesclevesis i.d. Srodna su imena Volsouna (C. I. L. III. 3149 Cres) i Volsunus (C. I. L. III. 3151 na istom mjestu).“ Sadržina grobnice V nije se mogla pobliže ispitati, pošto je na njoj sazidano nekoliko zdanja. U dvorištu iste kuce otkopan je u dubljini od 0•7 m rimski grob, sastavljen od cetiri kamenite ploce; slika 9. U grobu je bio prama istoku orijentiran ženski skelet. Na lijevo kraj lubanje bio je staklen vrc s rucicom, visina = 245 mm, premjer = 80 mm, dužina grlica = 88 mm, premjer zjala = 75 mm, trbušina narebrena, dno pupcasto utisnuto, — tabla II.. slika 1. (½ nar. vel.). — Na lubanji bijahu dva mala naušnjaka, — tabla, II., sl. 2. ( nar. vel.). — Blizu zdjelica nadena je koštana narukvica, nasavacena, — tabla II, slika 3. ( nar. vel.) — i staklena zdjelica, visina == 67 mm, premjer pri zjalu 100 mm, — tabla II, slika 4. (½ nar. vel.). — Kraj kukova kosturovih bijahu još fragmenti od dvije male staklene balzamarije. Ostanaka rimske grobnice ima i kod kuce Andrije Grubora. Receni je naime žitelj našao medu vapnencevim plocama broncanu srebrom