Treba se samo sjetiti nagaeg Sturmund Drang perioda šezdesetih i sedamdesetih godina, i tada nam mora izici pred oci Novi Sad gdje su se bila udružila najbolja srpska pera, sva u velikoj i plemenitoj službi srpekoj nacionalnoj misli. To je bila ona cestita i kristalna srpska misao koja nije poznavala ograde ni okvire; ona je inspirisala stihovane ubojne poklice Zmaja Jovana Jovanovica (i mnogih drugih) koji zapaljivahu srca, i zvucne tirade Pere Segedinca Laze Kostica; ona je gromko odjekivala u clancima Svetozara Miletica, clancima koji su ga odveli u vacku tamnicu. Otvorite novine, otvorite casopise toga vremena: sve je u njima prožeto tim velikim nacionalizmom. Nacionalni poeta laureatus, Zmaj Jovan Jovanovic, šesnik Ðulica, izdaje i urecuje Ilustrovanu Ratnu Kroniku. Novosadski knjižar, Arsa Pajevic, kradom bježi od svoje porodice i prisustvuje kampanji crnogorske vojoke u Crnoj Gori i Hercegovini, odakle šalje oduševljene izvještaje i dopise Zastavi. To je jedno svijetlo doba u kojemu je ugarsko Srpstvo igralo jednu ulogu koja mu služi na cast. Zaista, za Novi Sad se tada moglo s punim pravom reci, parafrazirajuci malo rijeci jednog rimskog pjesnika, da mu ništa srpsko nije bilo strano. Vremena su se promijenila zajedno sa prilikama, i u stupcima ovoga casooisa necemo raspravljati o uzrocima tih promjena. Ali blagodarnost i simpatije koje kao Srbi osjecamo prema Vojvodini ne proizlaze samo iz pieteta, one su u isto vrijeme skromno oduživanje velikog nacionalnog duga kojim nas je Vojvodina obvezala. Osnivanje Srpskog Narodnog Pozorišta u Novom Sadu resultat je potrebe i smisla jedne kulturne sredine. I njegovi osnivaci kad su mu udarali temelje, nisu gubili iz vida svu kažnost oie ustanove, i ulogu i dužnost koju ona ima da preuzme. Oni su htjeli da od njega nacine i stvore jedno novo orude našeg nacionalizma, da ga stave u službu naroda i njegove misli. Njegovanje erpske drame uz odabran stran repertoar, podizanje srpske glumacke umjetnosti, propagovanje srpskog jezika, zadobijanje mase za srpsko pozorište, suzbijanje i konkurencija strancima, bedem protiv odnarocivanja — to je sve bez sumnje leblilo pred ocima tvorcima novosadskog Srpskog Narodnog Pozorišta, Ono je svoj zadatak casno ispunjavalo i održalo se decenijima kroz sve krize i osjeke kroz koje je prolazio naš nacionalizam, narocito krize kroz koje je prolazilo Srpstvo u Vojvodini. Životna sposobnost koju je pokazalo Srpsko Narodno Pozorište najbolje sgledoci i njegovu potrebu i, u glavnom, njegovo odgovaranje zadatku koji mu je postavljen. Prenošenjem nagaeg kulturnog središta u Beograd, beogradsko Narodno Pozorište pocelo je, prirodno, da vodi glavnu rijec u srpskoj pozorišnoj umjetnosti, i novosadsko Srpsko Narodno Pozorište, bez ljubomornosti, uzelo je na se sekundarnu ulogu koju su mu odredile prilike. Ta sekundarna uloga nije nimalo manje casna i njezin sadržaj nije nimalo manje lijep: njom je još samo više naglašena važnost ove kulturne institucije neoslobodenog Srpstva i još više istaknut njezin zadatak u službi branjenja i podizanja srpske svijesti i srpskog nacionalizma. I zato mi od Srpskog Narodnog Pozorišta tražimo da sa svom privlacivošcu umjetnosti vojuje za srpsku ideju u prvom redu, kao faktor srpske umjetnosti i srpske kulture. Srpsko Narodno Pozorište njeguje dramu i operetu, cak i operu. Dodirujuci operetu, doticemo se jednog vanredno delikatnog pitanja koje je bilo predmetom živih diskusija na skupštinama clanova Srpskog Narodnog Pozorišta. Jedni su anatemisali operetu. Drugi su je uzimali u zaštitu. Mi razumijemo i jedne i druge. I jedni i drugi imali su opravdanih razloga da traže da se primi i uvaži njihovo mišljenje. Njegovanje operete — govorili su njezini protivnici — ne odgovara ozbiljnosti Srpskog Narodnog Pozorigata, protivi se njegovom nacionalnom zadatku, približava ga varieteu i cafo chantanty. Srpsko Narodno Pozorište mora igrati samo dramu, uzvikivali su oni. Drugi, imajuci pred ocima prazne redove pred kojima se toliko puta igra najbolja drama, branili su operetu kao najboljeg prijatelja drame. Ako necete operetu, necete moci imati ni dramu, — bilo je gledište ovih drugih. Drama ne može da izdržava Pozorište koje, ako hoce da živi, mora da stvori sebi prihode. Kad bi Srpsko Narodno Pozorište imalo svoje fondove i kad bi moglo da živi od njihovih prihoda, mi bi odmah pristali uz prve. Ali kad se moraju tražiti, kao što je ovdje slucaj, sredstva za opstanak, mi bez ustezanja pristajemo uz ove druge. Bolje je da postoji Srpsko Narodno Pozorište sa dramom i sa operetom, nego da žrtvujuci operetu ono mora da tavori jedan mucan život, da stalno živi u krizama i da najposlije ugine od anemije. Zato je taj kompromis bio jedna nužnost i za dramu conditio sine qua non. A kod Rimljana necessitas je bila i iznad Jupitera. Srpski repertoar Srpskog Narodnog Pozorišta sastojao se iz Hasanaginice g. Alekse Šantica, Koštane g. Borisava Stankovica, Maksim a Crnojevica Laze Kostica, i Kir Janje Jovana Sterije Popovica. Krivicom mjesnog pozorišnog odbora, gostovanje Srpskog Narodnog Pozorišta nije poceto srpskim komadom. Hasanagica je došla na red cetvrto vece. Interesovanje je bilo veliko za ovu stvar simpaticnog mostarskog pjesnika. Nagradena od Matice Srpske i štampana u Letopisu, Hasanaginica nam nije bila nepoznata i mi smo, citajuci je ranije, uživali u ljepoti njezinih zvonkih stihova na koje nas je navikao g. Aleksa Šantic. Zato nas je dvostruko zanimalo kakav ce utisak na nas proizvesti sa pozornice. Ali naš utisak se samo pojacao, U nizu pokušaja stvaranja srpske nacnonalne drame, Hasanaginica g. Alekse Šantica je svakako jedan od najzanimljivijih. Mi smo uvjereni da bi g. Aleksa Šantic kad bi se još jednom vratio na isti predmet u kojemu bi dramski momenat bio jaci od lirskoga, dao definitivnu Hasanaginicu u srpskoj dramskoj književnosti. Mnoge ljepoteove naše tragicne balade naišle su na pravi odjek u stihovima g. Alekse Šantica i mnogim momentima on je znao