Polјoprivredne škole.*) U našoj državi postoje 2 visoke, 3 srednje i 19 nižih polјoprivrednih škola. Osim toga imademo 6 stalnih i jednu pokretnu školu za obrazovanje seoskih domaćica. Po oblastima raspoređene su te škole ovako: Visoka polјoprivredna škola (polјoprivredni fakultet univerziteta) u Beogradu i visoka polјoprivredna škola u Zagrebu. Po jedna srednja polјoprivredna škola u Srbiji (u Valјevu), Hrvatskoj (u Križevcima) i Sloveniji (u Mariboru). Od 19 nižih polјoprivrednih škola pripadaju Bosni 2 (u Butmiru kod Sarajeva i u B. Luci), Vojvodini 3 (u Adi, Novom Sadu i Vršcu), Dalmaciji 1 (u Glavici k/Knina), Sloveniji 3 (u Grmu, sv. Jurju i Mariboru), Srbiji 6 (u Aleksincu, Bitolјu, Bukovu, Kralјevu, Šapcu i Ćupriji) i Hrvatskoj 4 (u Iloku, Križevcima, Petrinji i Požegi). Od šest stalnih škola za domaćice pripadaju Hrvatskoj 4 (u Božjakovini, Gospiću, Petrinji i Podgoraču) i 2 Sloveniji (u Repnjima i Šmihelu). (v. preglednu kartu Polјoprivrednih škola). Visoke polјoprivredne škole u Beogradu i Zagrebu ravne su po znanstvenom obrazovanju svojih slušaoca ostalim fakultetima univerziteta. U te škole primaju se đaci koji su svršili 8 razreda gimnazije i realke sa maturom. Slušaoci tih škola smatraju se slobodnim akademskim građanima. Izbor i polazak predavanja prepušta se njima po volјi te zavisi od njihova shvaćanja dužnosti i njihove lјubavi prema pozivu koji su odabrali, kako će i kada će svršiti škole. Visoke polјoprivredne škole u Beogradu i Zagrebu smatraju se centrima znanstvenog promatranja, ispitivanja i proučavanja polјoprivrednih prilika cijele naše države. Promatrajući uporedo razvoj polјske privrede kod nas i u drugim kulturnim državama postavlјaju visoko-školski naučni radnici znanstvene temelјe za novi, viši i bolјi razvoj naše polјske privrede. Uz to oni obrazuju nove znanstvene radnike, organizatore i vođe našim polјoprivrednicima, da ih svojim savjetom i radom pomognu u teškoj i bezobzirnoj svjetskoj privrednoj borbi i utakmici. Školsko obrazovanje traje četiri godine ili osam semestara U tome vremenu treba slušaoc da položi tri državna ispita pa da dobije diplomu o svršenim studijama i naslov polјoprivrednoga ili šumskoga inžinjera. Na školi postoje naime dva odsjeka, jedan za polјsku privredu a drugi za šumarstvo. Obrazovanje na visokim školama pretežno je teoretsko ali postoje školska dobra na kojima velikoškolski profesori izvode oglede a slušaoci mogu praktično vežbati ili promatrati praktične radove sviju grana polјske privrede. Na visokim školama moguće je razno specijaliziranje t. j. posebno obrazovanje u pojedinim granama polјske privrede. Pored disciplina, koje su za pojedine semestre propisane školskim statutima, od volјe stoji svakome slušaocu, da se prema svome raspoloženju naročito obrazuje u nekoj grani polјske privrede koja ga osobito interesuje. Za takvo specijaliziranje stoje slušaocima na raspoloženju kod obje velike škole brojni znanstveni instituti. Srednje polјoprivredne škole kao što sam već spomenuo imamo tri: u Valјevu, Križevcima i Mariboru. Sve tri su opštega polјoprivrednoga karaktera tj. u njima se uče sve grane polјske privrede i to teorijski i praktično. Takva naučna osnova odgovara zadatku srednje polјoprivredne škole, koja treba da obrazuje učenike tako, da mogu rukovoditi srednjim polјoprivrednim privatnim i državnim imanjima, da mogu biti nastavnici u nižim polјoprivrednim školama ili stručni polјoprivredni referenti u državnoj službi. U ovim školama nema specijalizovanja kao na velikim školama, jer učenici treba da izađu iz škole sa opštim znanjem cijele polјske privrede. Posebno obrazovanje može da nastupi tek po svršenoj srednjoj školi ili na visokoj polјoprivrednoj školi ili na posebnim naučnim ustanovama kod nas i u stranim zemlјama. Nastava traje 4 godine te obuhvata teoriju i praksu. U tri prve godine obrazovanje je više teoretsko a četvrta godina je određena za praktične radove i vježbe. Predmeti se dijele u opšte: Srpski ili hrvatski jezik, 1 strani jezik, zemlјopis, historija, matematika, higijena, pedagogija i crtanje; u pripravne: hemija, fizika, zoologija, botanika, mineralogija, geodezija, nacionalna ekonomija, anatomija i fiziologija bilјa, fitopatologija, anatomija i fiziologija životinja i u stručne predmete: zemlјoradnja, gajenje pitomoga bilјa, voćarstvo, vinogradarstvo, šumarstvo, pčelarstvo, svilarstvo, ribarstvo, stočarstvo, mlјekarstvo, hemijska polјoprivreda tehnologija (proizvodnja piva, šećera, špirita), uprava imanja, polјopriv. knjigovodstvo, taksacija, melioracije, polјoprivredno zadrugarstvo, polјoprivredno graditelјstvo i polјoprivredno zakonodavstvo. Ako se razdijeli na tri godine teoretskog obrazovanja, ovaj je nastavni materijal pretrpan i preopširan. Sa ovakom enciklopedističkom naobrazbom učenici znaju istina od svake polјoprivredne grane po nešto, ali ni jednu temelјito. Svakako je potrebno da se našim srednjim polјoprivrednim školama provede podjela tako, da imamo barem jednu srednju školu sa čistim voćarskim i vinogradarskim nastavnim radom. Voćarstvo je veoma važna privredna grana u celoj našoj državi a od vinogradarstva žive čitave oblasti. Takva jedna škola odgovarala bi potpuno našim privrednim potrebama. Od druge dvije srednje polјoprivredne škole jedna bi trebala da bude ratarsko-stočarska a druga stočarsko-ratarska t. j. da u jednoj prevlađuje zemlјoradnja a stočarstvo da bude sporedno a u drugoj obratno. Za srednju polјoprivrednu školu sa stočarsko-polјoprivrednim karakterom bila bi veoma podesna današnja državna polјoprivredna stanica u Butmiru k. Sarajeva gde već postoji od 1924. god. niža polјoprivredna škola. Ona bi bila u centrumu najjačih naših stočarskih oblasti: srednje, istočne, i zapadne Bosne, Dalmacije, Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka Novopazarskog. U neposrednoj blizini Sarajeva ona bi mogla da ima velik kadar eksternih naučnih radnika za opšte kao i stručne discipline. To kao i neposredna blizina drugih viših škola i naučnih ustanova bilo bi nesumnjivo od uticaja ne samo na naučni nivo škole nego i na izrađivanje društvenoga i specijalnoga obrazovanja učenika. **) Školski rad u srednjim polјoprivr. školama počinje 1. oktobra a svršava koncem juna. U toku jula traju ispiti a od 1. avgusta do konca septembra traje školski odmor. Za prijem u srednju polјoprivrednu školu traže se ovi uvjeti: 1.) da učenik nije mlađi od 15 ni stariji od 19 godina. 2.) da je najmanje sa dobrim uspjehom svršio četiri razreda gimnazije ili realke ili nižu polјoprivrednu školu. Oni koji su svršili nižu polјoprivrednu školu primaju se za redovne učenike tek onda, kada polože prijemni ispit iz srpskoga ili hrvatskoga jezika, matematike, fizike i zemlјopisa. 3.) da je dobrog vladanja. 4.) da je podanik Kralјevine Srba, Hrvata i Slovenaca. 5.) da je zdrav. Uz svaku srednju polјoprivrednu školu postoji internat u koji se primaju svi redovni učenici a naročito oni koji su državni pitomci, koji osim cijele opskrbe dobiju još odijelo i obuću. Prednost za primanje u školu imaju učenici čiji se roditelјi bave zemlјoradnjom. Niže polјoprivredne škole. Po pravcu stručnoga obrazovanja 19 nižih polјoprivrednih škola dijele se u: a) škole sa opštim polјoprivrednim obrazovanjem tj. sa teorijskim i praktičnim pokusom iz svih grana polјske privrede. b) škole sa pretežno stočarskim smjerom obrazovanja. v) škole sa pretežno voćarsko-vinogradarskim smjerom obrazovanja, g) škole sa pretežno povrtarskim i cvećarskim smjerom obrazovanja. U prvu grupu (a) spadaju škole u: Butmiru k/Sarajeva, Banjoj Luci, Adi, Glavici k/ Knina, Grmu, Sv. Jurju, Aleksincu, Bitolјu, Šapcu, Ćupriji, Križevcima i Požegi. U drugu grupu (b) spada škola u: Kralјevu. U treću grupu (v) spadaju škole u: Vršcu, Mariboru, Bukovu, Iloku i Petrinji. U četvrtu grupu (g) spada škola u Novom Sadu. U svima školama osim u Grmu i sv. Jurju obrazovanje traje 2½ godine. Od 1. marta do 31. avgusta traje pripremni tečaj u kome se uči: srpski ili hrvatski jezik, račun, zem-lјopis i istorija.Taj pripremni tečaj polaze oni učenici, koji su svršili samo 4 razreda osnovne škole. U dvije godine, koje pripadaju stručnoj naobrazbi, obučavaju se učenici skoro u svima onim predmetima, koje sam spomenuo kod srednjih škola samo naravno kraće i jednostavnije. Kod škola koje imaju poseban karakter (stočarske, voćarsko-vinogradarske) obraća se naročita pažnja i posvećuje više rada i vremena dotičnoj posebnoj grani polјske privrede. Kod škola u Grmu i sv. Jurju (Slovenija) obrazovanje traje 10 mjeseci. Rad je podijelјen u zimske i lјetnje tečajeve. Zimski tečaj traje dvije zime počevši od 1. novembra do 31. marta. Ljetnji tečej traje cijelu godinu te se preko zime radi teoretski a preko lјeta pretežno praktički naročito u gajenju vinove loze. U polјoprivredne škole primaju se učenici koji ispunjavaju ove uslove: 1.) da je svršio najmanje osnovnu školu s dobrim uspjehom. 2.) da nije mlađi od 14 ni stariji od 18 godina. 3.) da je zdrav i 4) da je dobrog vladanja. Kod svih nižih škola postoje internati, u koje su smješteni svi učenici. Državni pitomci dobivaju u internatu stan, hranu, obuću i odjeću besplatno. Oni koji nijesu državni pitomci, plaćaju opskrbu po cijeni koju određuje školska uprava. Ja bih što se tiče nižih polјoprivrednih škola ovde primjetio samo dužini školovanja. Mnogo je za dvije i po godine odvojiti selјačkoga sina od njegova doma i njegova težačkoga rada. To vrijedi naročito za one, koji će se povratiti na svoje ognjište, da tamo naprednije i bolјe rade. Stoga su po mome mišlјenju najidealnije, ste strane uređene škole u sv. Jurju i Grmu u Sloveniji, gde obrazovanje traje samo 10 mjeseci. Drugo je pitanje, ako niža polјoprivredna škola treba da daje državi polјoprivredne službenike. Za takve posjetioce polјoprivrednih škola treba otvarati posebne i dulјe kurseve. Samo sve polјoprivredne niže škole ne možemo uređivati prema toj potrebi. Naročito danas ne, kada već imamo tri srednje polјoprivredne škole, koje u glavnom treba da liferuju državi polјoprivredne službenike. Ni teritorijalno nijesu niže polјoprivredne škole razmještene, kako bi odgovaralo potrebi pojedinih oblasti i organizaciji polјoprivredne proizvodnje. Samo je u Hrvatskoj sa Slavonijom razmeštaj škola dosta zgodan. Za Bosnu, Srbiju, Vojvodinu, Dalmaciju i Crnu Goru valјa stvoriti novu podjelu nižih polјoprivrednih škola i to prema smjeru njihova rada kao i prema teritoriju na kome će djelovati. Još da spomenem domaćičke škole. Nјih imamo za sada 6 stalnih i to dvije u Sloveniji i četiri u Hrvatskoj. U Srbiji, Vojvodini, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i Crnoj Gori postoje pokretne škole za domaćice koje se održaju ili na državni trošak ili na trošak raznih humanih i kulturnih ustanova Prosvete, (Kola Srp. Sestara, Dobrotvor, Zadruge Srpkinja). Što se tiče ovih škola mislim da našim prilikama i potrebama bolјe odgovaraju pokretne domaćičke škole nego stalne. I vrijeme školovanja u tim školama, 3—5 mjeseca, posve je dovolјno. Svrha je, da u što kraćem vremenu prođe što više učenica kroz te škole da naše selјanke dobiju osnovne pouke o spremanju jela, o čistoći kuće i ukućana i o njezi djece. Ja nemam toliko jakih riječi kojima bih uzdigao njihovu potrebu. One su potrebne našem selu kao nasušni hleb. *) Od mene veoma često traže poznati i nepoznati lјudi obaveštenja o polјoprivrednim školama naše države. Odazivajući se pozivu slavnoga odbora Prosvete da napišem za kalendar »Prosvetu« članak iz polјske privrede, ja sam našao da je najbolјe da dadem ovaj kratak pregled o polјoprivrednim školama u Kralјevini Srba, Hrvata i Slovenaca radi informacije svih članova »Prosvete« o toj vrsti škola. **) Ovo spomenuh uzgred, da potaknem na razmišlјanje za ostvarenje ove ustanove, koja bi pored tolikih gimnazija imala puno pravo na opstanak.