Ovome je pismu namera da čitaocima našeg kalendara pruži kratko obaveštenje o etnografskim prilikama jedne znamenite oblasti naše, o kojoj se kod nas u Bosni uopšte vrlo malo zna, a najmanje kakve narodnosti u njoj žive. Danas se pod Vojvodinom administrativno razume Banat, Bačka i Baranja. Ali narodni sabori u Sr. Karlovcima, 1848. i 1861., tražili su da u Srpsku Vojvodinu uđu Srem, Banat i Bačka, pa i danas narod naš u ovim krajevima smatra Srem sastavnim delom Vojvodine. Ta šira Vojvodina, sa Sremom, Banatom, Bačkom i Baranjom, obuhvata površinu od 26 568 km2, na kojoj sada živi blizu 1,900.000 duša. Vojvodina je etnografski najšarolikija naša pokrajina. Ona je »smjatenije jezikov«, kako je to zgodno rekao pok. Matavulј u jednoj svojoj pripoveci o nekom vojvođanskom selu. U njoj žive Sloveni, Mađari, Nemci, Rumuni, Jevreji, Cigani i nešto Arbanasa. Sloveni, koji iznose apsolutnu većinu stanovništva Vojvodine (blizu 1 milijon), dele se na Srbe, Hrvate, Bunjevce, Šokce, Krašovane, Slovake, Rusine i Bugare. Po veri su stanovnici Vojvodine rimokatolici (oko 900.000), pravoslavni (do 750.000), protestanti (160.000), Jevreji (22.000), grkokatolici (18.000), druge vere (nazareni, metodiste, adventiste 16.000) i bezverci (1500). Srem je podelјen na 6 samoupravnih gradova i 10 srezova, Banat na 5 odn. 13, isto tako Bačka s Baranjom. Cela je Vojvodina, dakle, sastavlјena od 16 autonomnih gradova i 36 srezova. Srbi sačinjavaju apsolutnu većinu u gradovima: Sr. Karlovci, Pančevo i V. Kikinda i u 11 srezova: Zemun, Irig, Mitrovica, Ruma, St. Pazova, Bela Crkva, Kovačica, Novi Bečej, V. Kikinda, Žabalј i Titel, a relativnu većinu u 6 srezova: Vukovar, Ilok, Šid, Kovin, Srpski Itebej, Čemej i u gradovima: Zemun, Novi Sad, Sombor i V. Bečkerek. Hrvati čine apsolutnu većinu u gradovima: Vukovar i Petrovaradin i u srezovima Vinkovci i Županja a relativnu u Vinkovcima. Bunjevci imaju apsolutnu većinu u Subotici, a Šokci relativnu većinu u srezu Batina i Slovaci u srezu Novi Sad. Mađari su u apsolutnoj većini u srezovima: St. Kanjiža, Senta, Bačka Topola i u gradovima: St. Kanjiža i Senta, a u relativnoj su većini u srezu St. Bečej. Nemci sastavlјaju apsolutnu većinu u srezovima: Apatin, Kula, Odžaci, Bačka Palanka i od gradova u Beloj Crkvi, a relativnu u Vršcu i u srezovima: V. Bečkerek, Veliki Gaj, Pančevo, Darda i Sombor. Rumuni čine relativnu većinu u srezovima: Alibunar i Vršac. Srbi. Srba ima sada u Sremu, Banatu, Bačkoj i Baranji sa doselјenicima blizu 700.000. Srba je bilo u Bačkoj i u 14. veku, a početkom 15. veka većinu stanovništva u Sremu sačinjavali su Srbi. U 15. i 16. veku Banat i Bačka su imali čisto srpski karakter, čega radi su Mađari te dve oblasti i zvali Raškom. U ustanku Rakocijevom, 1703.—1711. g., poginulo je do 120.000 Srba, većinom iz Bačke, pa ipak su Srbi u godinama 1720. i 21. sačinjavali 95% bačkog stanovništva. Srbi su u Vojvodini prelazili sa Balkana u razna vremena i iz raznih krajeva. Dolazili su sa Morave, Vardara i Timoka, iz Metohije i sa Kosova, od Vrbasa i Bosne, Lima i Drine, iz Crne Gore i Hercegovine, iz Like i sa Primorja, iz Mačve i Vidina. Srba je bilo, dakle, u Vojvodini i pre patriarha Čarnojevića, ali seoba pod njim g. 1690., zvana Velika Seoba, bila je najvažnija, jer su Srbi tada prešli u Vojvodinu kao narod i u političkom smislu, sa crkvenom i političkom organizacijom i sa državnim tradicijama. Srbi su se već od početka pojavili u Ugarskoj, kako to dr. D. Popović ističe, kao odlični vojnici i od 16. veka je srpskom narodu bila vojna služba, dobrim delom, glavno zanimanje. Kad je sredinom 18. veka ukinuta pomoriška i potiska granica Srbi su se bunili i u memorandumu na Mariju Tereziju kazali da oni hoće da ostanu vojnici i nemaju ni najmanje volјe da odbace pušku, pa da postanu ratari. Došavši u Vojvodinu, Čarnojevićevi Srbi su se sa starosedeocima Srbima organizovali u jednu čvrstu falangu. Na svoju balkansku kulturu su nakalemili zapadnu civilizaciju i udarili osnove našoj današnjoj prosveti, nauci i književnosti, te je Vojvodina za dugo bila prosvetno žarište celoga Srpstva. Koliko je Vojvodina Srbiju i ostale srpske krajeve zadužila, jezgrovito nam je to izneo profesor Tih. Đorđević ovim rečima: Iz Vojvodine su prenašane i presađivane sve kulturne tekovine u obnovlјenu Srbiju. Prvo moderno oružje i prvu municiju dobili su srpski ustanici od vojvođanskih Srba. Prvi majstori za građenje i pravlјenje oružja i prvi vojnički instruktori koji su došli u ustaničku Srbiju bili su Srbi iz Vojvodine. Iz Vojvodine bili su prvi poznavaoci stranih jezika, prvi učitelјi osnovnih škola, bogoslovije, gimnazije, liceja i vojne škole, prvi činovnici, lekari, apotekari, inženjeri, i prvi mitropolit. Prvo seme prosvete i nauke u obnovlјenoj Srbiji zasejali su Srbi iz Vojvodine. Vojvođani su bili pisci prvih knjiga u Srbiji, izdavači prvih njenih novina, almanaha i časopisa, prvi osnivači njenih naučnih, književnih i kulturnih ustanova, prvi slikari, prvi gojioci moderne muzike, prvi osnivači slikarskih škola, prvi zakonodavci. Prve osnove modernih zanata doneli su u Srbiju Vojvođani: sav kulturni napredak mlade Srbije vodi poreklo iz Vojvodine i za dugo se razvija pod uticajem Vojvodine. Sve su te tekovine, veli prof. Đorđević, posle prenošene iz Srbije na sve strane srpskoga naroda van Srbije. Pa i posle, pošto je Srbija preuzela kulturno vodstvo, Vojvođani su kulturno i nacionalno radili i dalјe u ostalim srpskim oblastima kao učitelјi osnovnih i srednjih škola, lekari, inženjeri, novinari i činovnici, a Novi Sad, Karlovci i Sombor bila su mesta gde su se spremali mnogi učitelјi iz Bosne i Hercegovine i drugi intelektualci koji su svršili karlovačku i novosadsku gimnaziju. Treba doći i videti koliko je kulturnoga blaga poslagano i kulturno-prosvetnih ustanova u Vojvodini podignuto, pa se duboko pokloniti onoj polovini miliona Srba koji su o svom ruhu i kruhu bili kadri sve to stvoriti. Našli bi patriaršiju, stogodišnje dve gimnazije i učitelјsku školu, dve devojačke škole, štamparije, novine i časopise, štedionice, čitaonice, pevačka društva, polјoprivredne i dobro— tvorne ženske zadruge, po celoj zemlјi rasejane radove Srba umetnika, videli bi skupoceni muzej G. Joce Vujića, Maticu, Pozorište, divili bi se veličanstvenoj Fruškoj Gori sa njenih 14 manastira, u kojima su pohranjeni dragoceni spomenici naše prošlosti od 15. veka pa na dalјe. Saznali bi da je pre sto godina postojala Bolnica Srpske Opštine u Novom Sadu, videli bi nebrojena mesta u kojima su sveta ugledali mnogobrojni veliki i znameniti lјudi naši počam od Dositeja, na ovamo. Posmatrajući sva ta dela morali bi doći do zaklјučka da su od svih narodnosti u Vojvodini jedini Srbi bili koji su sami iz sebe stvarali, dok su druge nacije sve dobivale sa strane. Dalјe našli bi jedan lep, jedar i zdrav soj, izdržlјive, vredne i poštene lјude, odlične ratare, dobre zanatlije i trgovce, mnoštvo lepe, čestite inteligencije g. lekara, pravnika, inženjera, učitelјa, sveštenika. Uverili bi se da su vojvođanski Srbi najnacionalniji i najrodolјubiviji deo našega naroda koji se zanosio svojim idealima i bio gotov na žrtvu za svoje ideale, vekovima se borio za svoju veru, jezik i pismo i ponosan bio svojim srpskim imenom. Srbi u Vojvodini nisu nikad zaboravili svoje tradicije i vazda su živo žudeli za Srpskom Vojvodinom i za ujedinjenjem sa Srbijom. Najveći deo Srba vojnika iz Vojvodine predao se srpskoj i ruskoj vojsci, gde je stupio u dobrovolјce, a veliki je deo državu sabotirao. Kad je Srpska Vojska napravila prodor na Solunskom frontu Srbi iz Srema, Banata, Bačke i Baranje sa naprednim Bunjevcima, Šokcima, Slovacima i Rusinima na skupštini 12.XI. 1918. u Novom Sadu proglasili su ujedinjenje sa ostalim Jugoslovenima putem Srbije. Ne treba zaboraviti da su Srbi u Vojvodini sem gore spomenutih napora za ostale delove srpskoga naroda imali i drugih žrtava. U Buni g. 1848. su oni lјuto stradali: popalјeno im je bilo više od tri četvrtine kuća, sve im je pokretno imanje bilo odneseno, zima i bolesti su narod srpski toliko upropastile da je Srbima u Bačkoj trebalo punih 30 godina da ponovo dostignu broj duša koji su imali g. 1843. Od Bune 1848. g., a naročito od uvođenja dualizma, 1867. g., vodile su se lјute borbe između Srba i Mađara. Srbi su poveli jednu nejednaku borbu bez ičije tuđe pomoći samo s nadom u Boga i u svoju snagu. Mađari su imali u rukama sudsku i administrativnu vlast, vojsku, škole i saobraćaj, a u pomoći su im bile sve ostale narodnosti. Mesto Vojvodine, za koju su toliko krvi prolili, Srbi budu pocepani na dvoje: jedan je deo podvrgnut Pešti, a drugi pridelјen Zagrebu. Inteligenciji srpskoj su bila vrata zatvorena u mađarsku administraciju, aristrokatija se pomađarila, a partizanstvo se uvuklo i u široke mase naroda. Mađarizacija se na vojvođansko Srpstvo bila ustremila polagano i smišlјeno. Najzad, bio je napravlјen plan i za mađarsku pravoslavnu crkvu, pa je 1916. g. bio i katihizis već preveden na mađarski jezik. Sve je bilo u tančine pripravlјeno, plan se postepeno izvodio i malo je još vremena trebalo, pa u Vojvodini ne bi bilo nikakve druge nacije sem mađarske. Nove generacije sviju naroda u Vojvodini sem Srba, i u nekoliko Rumuna, bile su skoro pomađarene, pa i Srbi su bili počeli posrtati i sigurno je da borbu ne bi mogli izdržati. Mađarski val koji je zaplјuskivao obale Save i Dunava, preplavio bi i njih kao što je skoro bio progutao Švabe, Slovake, Šokce, Bunjevce i Rusine, i nauka mađarska bi se njima posle 100 godina bavila kao jednom starinom. Ne treba smetnuti s uma ni loše strane vojvođanskih Srba. Oni su, kako veli čestiti Rada Simonović, vrlo osetlјivi i sujetni, lakomisleni i neštedlјivi, vole modu, naročito njihov ženski svet. Usled svoje ekskluzivnosti ne privlače k sebi nikoga, niti su koga asimilovali sem nešto Cincara, Grka, Rumuna, Bugara i Jermena. Dok se doselјeni Srbijanci, Crnogorci pa i Bosanci lako žene Bunjevkama i Mađaricama, retki su vojvođanski Srbi, naročito ratari, koji se žene strankinjama. Oni, kao starosedeoci, sve ostale narode gledaju sa visine. Hrvati. Svi rimokatolici našega jezika u Sremu zvali su se do nedavno Šokcima, pa se tako zovu i danas ratari, ali se veliki deo njih priznaje Hrvatima kao i svi poslovenjeni Nemci i Arbanasi u Krtkovcima i Nikincima, dva sela u Sremu. Hrvata ima u Sremu 115.000. Hrvata ima još u Srednjem Banatu oko 1300 duša nastanjenih u Klariji, Boki i Neuzini. Po don Jagiću, oni su g. 1801. došli u Banat iz Kraja na donjoj Kupi. Sada se oni po jeziku ne razlikuju od Srba, svojih sumeštana, samo što još svoje kaj upotreblјavaju u međusobnom razgovoru. Odela zasebnog i naročitih običaja nemaju, mirni su, pošteni, gostolјubivi, čisti i lepo razvijeni. Neke porodice počinju degenerisati usled međusobnih ženidaba, a i dvočedni se sistem među njih, po primeru Nemaca, udomaćio. Pokraj Tise i Dunava (u selima Perlez, Opova, Starčevo, Borča, Glogonja, Homolјica) žive još oaze Hrvata štokavaca, kojih ima oko 4000, doselјenih g. 1760.—1770. iz ličko-modruške županije, kako tvrdi don Jagić. Oni su u Opovi asimilovali dosta Nemaca, te se onde danas nalazi blizu 500 duša Hrvata sa nemačkim prezimenima. Bunjevci. Bunjevci su grupa našega naroda u Subotici, Somboru i okolici tih mesta, a ima ih još pod Mađarima u Bajskom Trokutu i u nekoliko sela južno od Kaloče. Kod nas ih ima 70, a u sve, s onima pod Mađarskom, 100.000. Sudeći po njihovim prezimenima, Bunjevci potiču iz Bos. Krajine, Like, Gornje Dalmacije i Donje Hercegovine, gde u svima tim krajevima imaju rođaka katoličke, pravoslavne i muslimanske vere. Osnovni je tip kod njih dinarski: visok rast, kratka glava, kosa i oči mrke, a koža bela. Govore štokavštinom, ikavski sa naglaskom koji se čuje kod vojvođanskih Srba. Bunjevci su se pojavili u Bačkoj u 16. veku i ta se reč pominje prvi put g. 1570. u jednom turskom popisu kao prezime. Oni su u ove krajeve došli u nekoliko mahova. Za vreme Rakocijeva ustanka su od Mađara lјuto stradali i Bunjevci kao i Srbi. Bunjevci imaju malo tradicija, i to nedavnih. I oni kao i ostali njihovi sugrađani misle da su Bunjevci poreklom sa reke Bune u Hercegovini. No mi znamo da se stanovnici sela Bune na Buni kod Mostara zovu Bunjani, a ne Bunjevci, znamo da ima selo Bunjevci kod trebinja i jedno selo Bunjevci u Hrv. Primorju, dalјe znamo da se tim imenom nazivaju katolici našeg jezika u Lici, dalmatinskoj Zagori i Bos Krajini. Bunjevci se, sem svoje Bunjevštine, ne zanose većim nacionalnim idealima. O svome nacionalizmu su se oni g. 1920. izjasnili ovako: »Mi ni sami ne znamo jesmo li Srbi ili Hrvati, po jeziku smo bliži Srbima a po veri Hrvatima; zajedničko ime južnoslovensko došlo nam je kao naručeno.« No iako su oni dobri katolici, pa ih crkva upućuje putem kozmopolitizma, ipak se oni brane od tog pravca, jer znaju da imaju veliki broj svoje slovenske braće i osećaju se slovenima. Radi toga su za vreme Svetskoga Rata mnogi Bunjevci progonjeni, zatvarani i konfinirani, a kad je došao slom dualne austromađarske Monarhije napredni Bunjevci su se sa vojvođanskim Srbima na skupštini u Novom Sadu izjavili za Jugoslaviju i glasali za sjedinjenje Vojvodine sa Srbijom. Mnogozaslužni o. Blaško Rajić, bunjevački sveštenik u Subotici, radio je kao ekspert za bunjevačke prilike na konferenciji Mira u Parizu. Zahvalјujući Bunjevcima naša je Država dobila zemlјe severno od kanala Kralјa Petra. Bunjevci su odlični ratari, a ima među njima i dobrih zanatlija i trgovaca. Mladež im pohađa sada u većem broju nego za vreme Mađara gimnazije, učitelјske, trgovačke škole i univerzitete. Imaju nekoliko dobrih učitelјa, profesora, lekara, inženjera i advokata. Pod pritiskom teških prilika i usled ženidaba sa mađaricama priličan se broj Bunjevaca, naročito školovanih, otuđio, ali su Bunjevci u pogledu pretapanja bili i aktivni, te su u ranije doba apsorbovali podosta Srba, a kasnije Šokaca, Slovaka, Nemaca i Mađara. No Bunjevci su se u glavnom, očuvali zahvalјujući jednom malom krugu svojih intelektualaca i blagodareći svojem konzervativnom ženskinju na salašima koje je žilavo čuvalo bunjevački jezik i običaje. Bunjevci su konzervativni, crkvi svojoj veoma odani, ozbilјni su, odmereni, radeni, štedlјivi, čisti. Oni su veoma lјubazni, ponosni su i čestiti, i mi se radujemo što su oni sastavni deo našega naroda. Istina nisu ni oni bez mana. U poslednje je doba i kod njih, kao i kod ostalih Vojvođana bez razlike, počeo da opada natalitet i cenjenje vrednosti čoveka prema imanju, te vole da se pred svetom pokažu, pa iako su štedlјivi hoće da bace novac na svadbu, konje i parade. Bunjevci su imali svoje škole i u prvoj polovini prošloga veka, ali su im Mađari nametali svoje učitelјe. Za vreme Srpske Vojvodine su Bunjevci dobili svoje škole i učitelјe, ali su ih izgubili kad je dualizam uveden. U gradovima je 1868. g. istisnut bunjevački jezik iz škola, iz seoskih g. 1897., a g. 1910. je definitivno zaveden mađarski jezik. Novinstvo je kod Bunjevaca počelo g. 1870.Tada je u Kaloči veliki bunjevački rodolјub, kanonik Ivan Antunović, osnovao »Bunjevačke i Šokačke Novine« koje su prestale g. 1875. Te je godine pokrenuta »Bunjevačka Šokačka Vila«. Tog decenija su u Subotici izlazili »Misečna Kronika« i »Subotički Glasnik«, a u 80-im godinama »Neven« i »Danica, Bunjevačko-Šokački Kalendar«, a u 80-im godinama pored »Danice« i »Subotičke Novine.« U neravnoj borbi protivu Mađara a za svoj bunjevački narod velikih su zasluga stekli Ambrozije Šarčević, sudski činovnik, Ivan Antunović, kanonik, Mandić, o. Blaško Rajić, Kalor Milodanović koji je poginuo u Srbiji 1876. kao dobrovolјac. Svi su oni delali, a neki od njih još i danas delaju slovenski i pošteno među Bunjevcima rečju pismom i delom. Šokci. Šokačka su naselјa uz Dunav počam od Bukina do mađarske granice kod Santova u kome također Šokci žive, i u Baranji. Šokaca, koji su većinom ratari, ima danas u našoj državi do 20.000. Oni govore štokavski sa mešavinom ikavskom i ekavskom. Ime se šokačko prvi put pominje g. 1620. za katolike našega jezika u somborskom i segedinskom kadiluku, zatim za katolike u Slavoniji. Oni drže da su im se preci doselili iz Slavonije, ali sudeći po prezimenima i iz Bosne, a mnogi su se i Srbi pretopili u Šokce, sem toga je verovatno da se među njima nalazi i ostataka starih panonskih Slovena, sudeći po tragovima ekavštine koja se u njihovom govoru zadržala. No mnogo se Šokaca pretopilo u Bunjevce, Nemce i Mađare. Šokci su miran, raden, trezven elemenat. Oni su srednjega rasta, zdravi i jedri. Boja očiju i kose u većini kestenjava. U njihovim se kućama ču ukusni šokački ćilimi, platno za preoblake i veze kitnjasto šokačko odelo, muško i žensko. Žene i devojke nose praznikom ukusno urešene kape i burundžuk na glavi. Slovaci. Slovaci su naselјeni posle progona Turaka sredinom 18. veka u srezovima apatinskom, kulskom, novosadskom, odžačkom, palanačkom, somborskom, topolskom, bečkerečkom, novokanjiškom, kovačickom, itebejskom, zemunskom, pazovskom, iločkom. Vere su katoličke i protestantske. Mnogo se Slovaka pomađarilo, naročito pripadnika katoličke vere. Nijedna narodnost u Vojvodini nije toliko učestvovala u izgrađivanju modernog Mađarstva koliko oni, i pomađareni Slovaci bili su za Srbe žešći nego li pravi Mađari, pa i posle ujedinjenja nisu mogli da se pomire sa novim stanjem, te su u izborima za Ustavotvornu Skupštinu mnogi Slovaci glasali za komuniste. Iza Oslobođenja su dobili gimnaziju na slovačkom jeziku u Bač. Petrovcu. Slovaka ima u Vojvodini preko 50.000. Rasta su srednjeg, zdravi i jaki, boje su većinom svetle. Veoma su radeni, štedlјivi, hrane se i odevaju prosto, odlični su ratari, a naročito se bave hmelјom. Bački Rusi. Bački Rusi, koje zovu i Rusinima i Rumnjacima, doselili su također sredinom 18. veka iz današnje Karpatske Rusije u Ruski Krstur i Kucuru u Kulskom srezu. Odande su se iselјavali u Sr. Vrbas, Novi Sad, Đurđevo, Gospođince i u Srem. Došlo ih je 400 porodica, a danas ih u Bačkoj i Sremu ima oko 18 hilјada. Vere su grkokatoličke. Iako su svojoj crkvi odani, na izborima su najmanje glasova dali za klerikale. Odlični su ratari, rasta su srednjeg, boje mešovite. Mirni su i veoma trezveni. Jezik im je mešavina maloruskog, slovačkog, polјskog i srpsko-hrvatskog. U Novom Sadu štampaju »Ruski Kalendar« i »Ruske Novini«. Krašovani. Krašovana ima oko 10.000 i u glavnom su ostali pod Rumunijom. Kod nas su rasuti po srezu vršačkom, gde su se velikim delom ponemčili. Vere su katoličke, ali i danas svetkuju pravoslavne praznike Đurđevdan, Paraskevu i sv. Iliju, imaju slavu koju zovu »slavenje«, »praznik«, nemaju nikakve nacionalne svesti, ni tradicija, a u govoru su zadržali mnogo starinskih oblika. Erdelјanović je dokazao da su Krašovani u osnovi poreklom od najstarijeg slovenskog sloja u slivu reke Karaša. Krašovani su rasta visoka, koštunjavi, muskulozni, a boje su mešovite. Bugari. Bugara ima sada u banatskim selima Vingi, Bešenovi i Konaku oko 2000 duša. Doselјeni su sredinom 18. veka. Vere su rimokatoličke. Rumuni. Nјih ima u Banatu 74.000, i to u srezovima bečkerečkom, kovačickom, pančevačkom, kovinskom, vršačkom, belocrkvanskom. Među Rumunima se opažaju dva tipa: jedan svetli, a drugi mrki. U Rumune se pretopilo dosta Cigana, a u varošima su se mnogi Rumuni posrbili. Rumuni su ratari i stočari, zdravi su i krepki. Jezik im je prost i lako se uči, čak i naši novoselci po alibunarskom srezu ga primaju. Mađari. Mađari su došli u Panonski Bazen kao ratnički narod, pomađarili su ostatke Avara, Pečenege i Kumane. Iza bitke kod Mohača nestalo je Mađara u Vojvodini, u koju su se počeli doselјavati tek iza progona Turaka. Među Mađarima u Vojvodini se ne može videti više turanski tip, jer su oni sada sastavlјeni većinom od pomađarenih Slovaka, Nemaca, Šokaca i Bunjevaca. Srbi ih zovu Totovima i lјudima »iz bela sveta«. Sadanji su Mađari većinom smeđi, srednjeg rasta, zdravi, jaki, vredni, trpelјivi. Vole igru i pesmu, ponosni su i rodolјubivi. Dobri su ratari, a kuće su im jako čiste. Iako im je mađarsko plemstvo decenijama sugerisalo mađarsku državnu ideju nije mu to do kraja uspelo, kao što se vidi iz ova dva tri primera: Pre tri godine je 25 mađarskih porodica sa same granice zamolilo u Beogradu da im se da zemlјe na Kosovu. Mnogi salašari dovode decu u subotičku gimnaziju, pa ih upisuju u slovensko odelenje, iako postoji mađarska paralelka. Kad se letos proneo glas da će se izvršiti revizija Trianonskog Ugovora, ratari Mađari iz nekih sela subotičkog okruga tužili su se na mađarsku gospodu koja te vesti pronose i plaše time narod, koji više ne želi da se vrati pod mađarske spahije i kojih je on sit. Mađari su vere rimokatoličke i protestantske, a ima ih oko 400 000. N e m c i. Nemaca u široj Vojvodini ima danas do 370.000. Vere su rimo-katoličke i protestantske. Oni su se počeli doselјavati u početku 18. veka. Ne podnoseći klime mnogo ih je pre vremena pomrlo, ali su se za prošlih sto godina već navikli na ravnicu i sada su zdrav i snažan narod boje većinom tamne. Plavih, germanskih tipova među vojvođanskim švabama malo ima. Nemci su odlični, prvoklasni ratari i zanatlije. Vredni su, trezveni, veoma praktični, štedlјivi, nose se skromno, ne vole ni modu ni politiku, obično idu uz vlast, a pošteni su i ne varaju, dobro se hrane i ne pijanče, štede, imaju rezerava i zemlјu kupuju za gotovo, pa je katkad i preplate, jer su zemlјe gladni, zato prodiru među druge narode i potiskuju ih. Nisu zanesenjaci, velike su materialiste, lako se pretapaju. Često se od njih čuje gde kažu: ostavite nas u miru da živimo i radimo, bićemo i vama verni kao što smo verno služili i Mađarskoj. Jevreji. Jevreja ima u Vojvodini 22.000, a žive u svakoj varoši i skoro u svakom selu. Oni su trgovci, bankari, liferanti, zakupnici, industrialci, lekari, advokati, činovnici i nešto zanatlija. Veoma su materijalistički nastrojeni. Najmanje ih je među Nemcima, a najviše među Srbima i Mađarima. Svi se školuju i analfabeta nema među Jevrejima. Dobro se hrane i nose i među njima nema degenerika. Govore većinom mađarski, ali se služe i srpsko-hrvatskim i nemačkim jezikom, a znadu i jezik svoje sredine u kojoj po selima žive. Malo ih je optiralo za mađarsku, a na izborima glasaju većinom za radikale. Cigani. Cigani su došli najpre iz Rumunije, a posle s Turcima. Većinom su vere rimo-katoličke, ali ih ima i pravoslavnih. Mnogi su se porumunili. Još su nomadi, boje su mrke, po varošima su svirači. Jedni su se pomađarili, drugi posrbili, a treći porumunili. Degenerišu i umiru od tuberkuloze. Arbanasi. Ima ih u dva sela u Sremu, u Nikincima i Hrtkovcima. Doselili su se sa Srbima iz Klimenata u početku 18. veka. Vere su rimo-katoličke, većinom su se poslovenili i priznaju se Hrvatima. Samo starci znaju još nešto arbanaški. Kolonizacije. Za vreme austriske vladavine u Banat su dolazile koloniste iz Italije, Španije, Francuske, Bugarske, Grčke, Gornje i Donje Austrije, Tirola, Češke, Moravske, Slovačke, Švicarske i skoro iz svih krajeva Nemačke. Car Josip II. je naselio i 30 arbanaških porodica u Lovrinu. Najzad, u Banat su dolazile kaznene koloniste iz svih austriskih provincija dovođeni su svakovrsni zlikovci, lopovi skitnice, razbojnici i tada se Banat smatrao »austriskim Sibirom«. Sve do g. 1914. kolonizacija je dolazila sa Severa i Zapada, a od g. 1919. se pravac izmenio, te su se počele stvarati Nove Naseobine od emigracija s Juga, Zapada i Jugozapada Jugoslavije kojima su se pridružili još i optanti iz Mađarske, i od to doba je broj novoselaca dosegao blizu sto tisuća. Sada u Vojvodini ima Srba, Hrvata i Slovenaca skoro iz sviju krajeva: Istrana, Kranjaca, Štajeraca, Primoraca, Zagoraca, Dalmatinaca, Otočana, Ličana, Bosanskih Krajišnika, ostalih Bosanaca, Hercegovaca, Dubrovčana, Bokelјa, Crnogoraca, Polimaca i Srbijanaca iz Severne i Južne Srbije, te se sada u ovoj oblasti čuju gotovo svi jugoslovenski dialekti od Soče, do iza Vardara. Svi ti novoselci su došli kao ratari, zanatlije, trgovci, preduzimači, učitelјi, profesori, lekari, advokati, sudije, železničari, i drugi razni državni službenici. Vojvođani, bez razlike vere i nacije, ih ne mare i nazivlјu ih »kuferašima«, koji su došli ovamo da se obogate, pa govore za njih da su nesposobni za administraciju i polјoprivredu. Međutim, za ovu nepunu deceniju se pokazalo da su ti novoselci u ogromnoj većini ostali siromasi kakvi su i došli, a Vojvođani zaboravlјaju da su ti došlјaci za to vreme organizovali sudstvo i školstvo, da su uredili železnički saobraćaj i doveli ga skoro do one visine na kojoj je on bio u mirno doba, da na naselјima dobrovolјaca zemlјa nosi od 10—15 metara po lancu kao i kod starosedelaca. Sem toga, Jugoslavija, nosilac demokratske ideje, donela je u Vojvodinu slobodu zbora i govora, otvorila je vrata svoje administracije svima spremnim i poštenim građanima. Podigla je škole u kojima se svak na svome jeziku može školovati. Dozvolјava da svak na sudu i u administrativnim telima može iskazati misli na svome jeziku. Niko ne trpi sa neznanja državnog jezika. Nigde nema ni traga prozelitizmu. Čak je dozvolјeno kazati i napisati reč koja počesto ide i na uštrb državne misli, ali se sve to podnosi za lјubav demokratske slobode koja je osnovna misao naše Države. Treba podsetiti stare Vojvođane, bez razlike vere i jezika, kakvi su bili za Mađara izbori za opštinu, županiju i parlamenat, kako se materinjska reč nije smela čuti ni na sudu ni u opštini, ni u vojsci, ni na železnici ni na brodu, ni u školi, pa ni u mnogim bogomolјama. Našoj se Državi prebacuje koruptivnost činovništva, a stari Vojvođani zaboravlјaju da je za vreme Mađara počam od poslednjeg radnika na železnici do ministra u Pešti bilo sve podmitlјivo, i ko je imao sredstva njemu su svaka vrata bila otvorena. Zemlјa je bila većinom u rukama plemstva i crkve, i nigde toliko socialno ekonomske suprotnosti nije bilo kao u bivšoj Mađarskoj, čemu nam je svedok i današnja Mađarska, u kojoj oko 1300 velikih posednika i rimokatolički biskupi predstavlјaju Mađarsku, u kojoj su veliki posedi ostali skoro netaknuti, a ogromne mase selјaka su ostale i dalјe bez zemlјe, u kojoj se, kako skoro u jednoj svesci »Letopisa« reče dr. Oto Hofman, žanje u senci bajoneta, u kojoj zemlјu drži trideset grofovskih i nadvojvodskih porodica, u čijim se rukama nalazi dva miliona jutara zemlјe, a dve trećine tih posednika su sve sami tuđinci koji većinom žive u Rimu, Parizu, Pragu, Beču. Svega toga u Jugoslaviji nema. Polazeći od načela da je zemlјa onoga koji je obrađuje, zemlјa se odmah iza Oslobođenja počela deliti, pa se i sada deli rataru Srbinu i Mađaru, Rusinu i Slovaku, Nemcu, Šokcu i Bunjevcu, pa će se deliti i dalјe, jer zemlјe ima još dosta za nove naseobine bezzemlјaša domaćih i onih koji treba da ovamo dođu iz krajeva južno od Save i Dunava. Međutim, pri kolonizaciji se ne treba osvrtati na zlonamerno puštene glasove kako naši brđani ne umeju zemlјu obdelavati i da je klima za njihovo zdravlјe ubitačna. Treba ovamo doći i videti kako su se naši novoselci u svačemu dobro snašli i da u ekonomiji iz godine u godinu sve manje i manje zaostaju iza starosedelaca, iako se moraju boriti sa raznim nezgodama, naročito novaci. A dok starinci gredu putem neomaltuzionizma i sela im zjape od praznina bez dobolјno podmlatka, dotle dobrovolјačka naselјa vru i vrve od dece. U kratko rečeno: Srbi su najstarije stanovništvo Vojvodine i oni su bili najmnogobrojniji u njoj počam od 15. veka, i tek ih u 18. veku počinju potiskivati katolici koje su dovodili Beč i Pešta u nameri da Srbe parališu. Srbi su od svih narodnosti u Vojvodini bili jedini narod sa nacionalnom svešću i državnom mišlјu. Oni su se jedini bili uhvatili u koštac s Mađarima, no pošto su ovi imali sva sredstva u svojim rukama potiskivali su Srbe iz godine u godinu sve jače i jače i Srbi bi bez sumnje podlegli u toj borbi. Oslobođenje je došlo još na vreme. Kao što je Južna Srbija kolevka naše srednjevekovne kulture, a Vardarska Dolina sa Moravskom kičmeni stup naše države u geografskom smislu, tako je i Vojvodina kolevka naše nove civilizacije, brana prestonice sa Severa, produženje moravsko-vardarskog stuba, žitnica Jugoslavije, u kojoj danas živi blizu ¾ miliona Srba, na koje se Država može u teškim trenucima sa pouzdanjem osloniti. Ali njihov broj treba blagovremeno potkrepiti novim naselјima koja treba provesti smišlјeno, a ne kao dosad bezumno i bezdušno.*) Subotica, septembra 1927. *) Pri sačinjavanju ovog pisma služio sam se radovima dra Radivoja Simonovića, Prof. Tih. R. Đorđevića, dra D. Popovića, M. Mandića, Don Anta Jagića i dra Vl. Margana.