U grupi splitskih ostrva Vis leži najdalje u moru, na zapadu. Ovakav položaj objašnjava mnoge geografske odlike ovog ostrva, a naročito je od značaja za njegovu obalu. Vapadna obala (Komižanska Vala). Skoro celu zapadnu obalu zauzima prostrana Komižanska Vala. Severo- zapadno od Komiže obala ove vale sastoji se od trijaskog gipsa i gipsovitog lapora. Njihovi se slojevi pružaju ZJZ—ISI, a padaju SSZ-u. Preko njih leže mlađi krečnjaci. Granica između gipsa i krečnjaka pokrivena je dilu- vijalnom, cementovanom plazinom. U mekom gipsu izrađene su podkapine, te je brečija ostala bez podloge i oburvala se; njeni blokovi leže pored obale. Idući dalje ka ZJZ-u, obalu čine krečnjaci koji se pružaju ZSZ—IJI, a padaju SSI-u. U njima se vide tipski klifovi. Južno od Komiže obala se sastoji od diluvijalnih konglomerata, i visoka je 3 m. Pred obalom leže u moru blokovi, veliki po nekoliko kubnih metara. Od obale se pruža u more i rt, dug oko 20 m, i sastavljen od istih konglomerata. On je izdeljen u blokove, a u njegovom produženju leže u moru još tri bloka; krajnji od njih daleko je oko 20 m od vrha pomenutog rta. Konglomeratski slojevi pružaju se I—Z, a padaju S-u. More zalazi u njih duž dijastroma, sa zapada. Na južnoj strani rta vide se klifovi, sastavljeni od glava slojeva, i visoki do Am. U njima su izrađene podkapine, a pored obale su oburvani blokovi. Ove diluvijalne konglomerate nanele su rečice, koje dolaze sa SI-a i S-a. Idući od Komiže prema SI-u, levo od puta, vide se u dolini isti onakvi konglomerati, kakvi se javljaju i na samoj obali. Oni leže na apsolutnoj visini od 52 m, i njihovi slojevi padaju ka Z-u, t. j. ka ušću. Idući od Komiže dalje prema jugu, smenjuju se plitki zalivi, izdubeni u tufovima, i rtovi, vezani za eruptivne stene. Zalivi su dugi po 30 do 40 m, a rtovi između njih su uski, i zalaze u more do 10lg. Pred rtovima u moru su blokovi, dok su u zalivima valuci. Usled različne otpornosti stena obala je razuđena k neizjednačena. Još južnije menja se geološki sastav obalske zone, pa time i sam tip obale. Preko sive eruptivne stene javljaju se dolomiti. U njima je udubena jedna dolina, vrlo strmog pada; ona se na obali završuje odsekom visokim oko 20m. I dalje se na obali smenjuju viseće doline i zasečeni rtovi: prvo dolazi dolina. čije je ušće na visini oko 4m, pa rt, pred kojim su dolomitski blokovi; dalje nova dolina, sa ušćem visokim 16m, pa opet rt sastavljen od dolomita. Kad obala uzme potpuno jugozapadni pravac, ona se sastoji od krečnjaka, koji se pružaju SI—JZ, a padaju JI-u. Usled ovakvog položaja krečnjačkih slojeva klifovi su vrlo izraziti. I na ovoj obali ima dolina čija su ušća osgala visoko iznad morskog nivoa. Tako je kod prve doline ušće visoko iznad mora oko 30JI; kod druge i treće ušća su takođe podsečena, ali nisu toliko visoka; kod četvrte doline odsek je viši. Do kraja obale javljaju se još dve doline sa visećim ušćima. Ovako ujednačena obala obala podsečenih dolina i zasečenih rtova svedoči o velikom dejstvu abrazije, i njenoj nadmoćnosti nad fluvijalnom erozijom. Ali, u isto doba, ona pokazuje da je pre današnje erozione faze (marinske), vladala fluvijalna, i da je Vis uopšte bio većeg prostranstva- Komižanska Vala, uzeta u celini, izložena je uticaju jugozapadnog i južnog vetra. Sem toga o njenu jugoistočnu obalu udaraju talasi koje podižu severo- zapadni i severni vetar. Južna obala. Južna obala Visa drukčijih je osobina. Krečnjački slojevi na ovoj obali pružaju se ISI—ZJZ, a padaju ka moru, ka JJI-u. Doline se pružaju niz slojeve, i upravno na njih. Ušća njihova su potopljena, i preobraćena u zalive. Na ovoj obali takva je dolina Taleška. Slojevi u ovoj dolini pružaju se SI—JZ, a padaju JI-u, ka moru. Dolina je, dakle, upravna na slojeve. Donji deo njen, dugačak oko 600m, računajući od ušća, dublji je od gornjeg dela. Oba dela rastavljena su odsekom, visokim oko 12 m. Do ovog odseka doprla je regre- sivna erozija, nastala usled spuštanja zemljišta i prodiranja mora. Na levoj strani Taleške jasna je terasa. visoka 99 m. Zapadno od Taleške obala se pruža paralelno sa slojevima. Slojevi padaju ka moru, i na njima skoro nema klifova. Istočno od Taleške slojevi takođe padaju ka moru; ali su oni delom odneti, te su se, i pored ovakvog položaja slojeva, mogli obrazovati niski klifovi. Najdublje se u kopno na ovoj strani uvlači zaliv Stiniva (na karti Vegćja). I ovde se slojevi pružaju parglelno obali, a padaju prema moru. Zaliv prodire u kopno na dužini do 500 m, i pri tome se stalno sužava. Na kraju, zaliv se račva i prema SI-u i prema JZ-u, i prodire nešto i duž slojeva. Tako je potopljen ceo poprečni deo doline, pa delimice i uzdužni delovi. U pozadini zaliva, prema SZ-u, vidi se odsek, visok do 30m; iza njega je dolina duboka 20 m. I ovde je isti slučaj kao i kod Taleške: do ovog odseka rasprostrla se regresivna erozija, izazvana spuštanjem kopna i prodiranjem mora. Prema SSI-u pruža se klisura, duboka 50 do 60m. I u njoj ima odseka, ot kojih su neki visoki po 3, a drugi po 8 do 10 m. Ovi jaki pregibi u uzdužnom profilu takođe su znak, da je. samo do njih doprla oživela rečna erozija. Istočno od zaliva Stinive vidi se klif visok oko 10 m\ on je vrlo izrazit, i ako krečnjački slojevi na njemu padaju prema moru. Dalje na obali javlja se podkapina, izrafena pri istom položaju slojeva. Zalivi Mala i Velika Travna predstavljaju takođe potopljena ušća dolinska. Istočno, između Velike Travne i Rude vidi se prostran rt, na kome se slojevi pružaju SI—JZ, a padaju JI-u. Na ovom rtu talasi deluju duž dijastroma i dijaklaza, i proširuju ih; najveća udubljenja su na mestima, gde se dijaklaze i dijastrome seku. Na obali ovog rta vidi se pećina visoka i široka oko 6JI; njen tavan čine površine slojeva. Zaliv Ruda najpre je upravan na slojeve, a u svome vrhu paralelan s njima. I on predstavlja potopljeno ušće jedne doline. Dolina u pravcu slojeva vodi sve do sela Marijine Zemlje. Istočna obala. Istočna obala Visa takođe je razuđena; sem toga pred njom ima nekoliko školjeva. Ova se obala pruža od JZ-a ka SI-u, i paralelna je sa slojevima.Na južnom kraju ove obale leži zaliv Rukavac (na karti RoNo Mapego). On se pruža IJI—ZSZ, i prema tome je skoro upravan na slojeve. Na rtu koji zagrađuje Rukavac sa JZ-a, vidi se kako slojevi iz pravca I—Z, koji imaju na južnoj obali, povijaju u pravac SI—JZ, karakterističan za istočnu obalu. Na istočnoj obali Visa ima udolina paralelnih sa pravcem slojeva. Najveća takva udolina pruža se od SI-a ka JZ-u, i ide od zaliva i sela Milne do sela Podstražja. Zaliv Milna je potopljeno ušće ove udoline, i upravan je na slojeve. Dno zaliva i sama obala sastoje se od vrlo finog peska. Ovim peskom, sivo-žućkaste boje, pokriveno je i dno pomenute doline koja se penje od Milne prema JZ-u do sela Podstražja Južno od Milne je vala Zaglava. čij se obala sastoji od istog peska. Severoistočno od Milne obala je paralelna sa slojevima, i nerazuđena.Kanalom, koji je u pravcu slojeva, odvojen je od ove obale niz školjeva,takođe pravca JZ —SI. PočinjuIi sa JZ-a, u tome su nizu: Ravnik, Budikovac. Paržanj i Greben.Ravnik se sastoji od krečnjačkih slojeva koji se pružaju SI—JZ, a padaju vrlo blago prema JI-u. Na jugoistočnoj obali njegovoj razvijen je klif, i u njemu izrađena špilja. Ona ima dva otvora, rastavljena niskim, a širokim stubom. Severoistočni otvor širok je oko 12, a jugozapadni oko 8JI; oba stvora su visoka po 6 m. Iza stuba je pećinska dvorana, duga preko 30, a široka preko 20M. Ona je visoka do 12m na njenom tavanu vidi se probijen otvor; tavan je debeo oko 4m. Slojevi padaju blago ka moru, ka JI-u, i prosečeni su dijaklaza. S tavana kaplje voda u more, a strane pećinske su oblivene bigrom. Severoistočno od Ravnika leže školjevi Mali i Veliki Budikovac. Prvi se sastoji od krečnj ža, u kojima se ne vidi slojevitost. Od Malog je odvojen Veliki Budikovac plićacima i školjićem Sankom. Na istočnoj strani Velikog Budikovca, na strani okrenutoj moru, naročito ispod Vele Glave (ispod kote 42 slojevi su skoro horizontalni; u njima je izrađen klif, visok do 4m. Na severu je glavica Golarić odvojena od ovog školja presedlinom. Na ovoj glavici slojevi se pružaju S—J, a padaju 3-u, ali se oni spuštaju i jugu, gde glavica tone pod more. Pred ovom glavicom leži na istoku seka Golarić. Severoistočno od Velikog Budikovca je školj Veliki Paržanj. On se takođe sastoji od krečnjaka, čiji se slojevi na istočnoj, strmoj strani pružaju SI—JZ, a padaju SZ-u. Ali se oni u isto doba spuštaju i prema SI-u, gde Veliki Paržanj tone pod more.Krajnji školj u ovom nizu jeste Greben. Ceo istočni deo Grebena razoren je, i Greben je u celini asimetričan: istočno je klif, u kome su slojevi skoro horizontalni, a zapadno je blaža strana, koja se poklapa sa površinom slojeva.Ovaj niz školjeva sastoji se od istih krečnjaka od kojih i naspramna obala Visa. Sem toga, ti se krečnjaci pružaju i padaju i na obali i na školjevima na isti način. Na obali su dva zaliva, Milna i Zaglava, gde je obala izrađena u diluvijalnim peskovima. Isti ovakvi peskovi nalaze se i na presedlini, na velikom Budikovcu. Prema tome u diluvijumu je vladala kontinentalna epoha, i mesto kanala bila je kopnena depresija. Otuda su kanali stvoreni i školjevi odvojeni od Visa u postdiluvijumu. Severna obala. Na severnoj obali Visa, i to u njenom istočnom delu, ima više zaliva koji zalaze duboko u kopno, i predstavljaju potopljena ušća dolinska. Takav je zaliv vala Stončica. Još i na daljini za 200m od obale, a u dubini od 2m, dno ovog zaliva je pod najfinijim peskom. I vala i zaliv usečeni su u krečnjacima, u kojima se ne vidi slojevitost. Jugozapadno od zaliva nastaje druga čije je dno pokriveno istim peskom; preko njega je plazina, debela oko 2 dm. DrIga vodi do karsne uvale Vagnja, čije se dno sastoji od pomenutog peska. Zapadno od Stončice leži vala Dobra Luka; ona je u krečnjacima, koji su horizontalni. Od ovog zaliva vodi prema jugu uska i etrl1a dolina do karsne uvale Velog Zlopolja. Dno strme doline pokriveno je plazinom, a dno Zlopolja finim peskom. Kao Vaganj, i Velo Zlopolje bilo je prava karsna depresija, izrađena u pravcu slojeva. U istom pravcu stvorile su se i obe doline koje se od ovih uvala produžuju prema SI-u. Usled spuštanja kopna, donji delovi dolina potopljeni su i preobraženi u zalive. Dno zaliva Stončice i sada je pod finim peskom. Draga, koja ide od ovog zaliva prema jugu, do uvale Vagnja, uzdiže se bez osetnog pregiba u padu. Međutim, od zaliva Dobre Luke vodi prema jugu vrlo strma dolina, i jasnim pregibom prelazi u ravan Velog Zlopolja. Usled spuštanja zemljišta, i usled potapanja donjeg dela Dobre Luke, javila se regresivna erozija, koja se rasprostrla uz dolinu, ali nije zahvatila dno Velog Zlopolja. Radom ove oživele erozije odnet je iz doline pomenuti pesak. Najprostraniji zaliv na severnoj obali jeste Viška Luka. Ona se pruža od SI-a ka JZ-u, i izrađena je u pravcu slojeva. Viška Luka predstavlja potopljena ušća nekolikih dolina. Iz njenog jugoistočnog kuta vodi prema istoku kratka i strma dolina, upravna na slojeve. Ona nije načela karsnu depresiju Malo Zlopolje. Iz istog kuta vodi jedna dolina pravo na jug. Ona se završava kod presedline Krsta, i takođe nije otvorila karsnu depresiju Velo Polje. Sa spuštanjem kopna i postankom Viške Luke oživela je regresivna erozija, ali nije mogla načeti karsne depresije. Iz jugozapadnog kuta Viške Luke diže se prema zapadu dolina Brajković, koja vodi sve do presedline iznad Komiže. Ova je dolina izrađena duž slojeva koji se pružaju I—3, a padaju S-u. Zapadno od Viške Luke slojevi se uopšte pružaju I—Z, a padaju S-u. Mestimice su čitavi kompleksi slojeva oburvani, te se vide stepenice, koje su sastavljene od glava slojeva. Strma obala je naročito izražena kod klifa Gradca, gde su slojevi prosečeni pukotinama, upravnim i kosim. Neke pukotine su radom talasa proširene.Zapadno od klifa Gradca, visokog 100ž, leži mali zaliv, koji predstavlja potopljeno ušće jedne doline. Zaliv i donji deo doline jesu meridijanskog pravca, i poprečni na slojeve. Ali, gornji deo iste doline izrađen je u pravcu slojeva. Onaj deo je ravniji i širi; donji deo, međutim, strm je i klisurast. Ovaj doži deo doline dobio je ovakav svoj oblik radom regresivne erozije, koja je nastala sa spuštanjem kopna i potapanjem ušća. Samo je ova erozija mlada, i u gornjem delu doline nije uništila raniji reljef. Ali, ovaj izrađeni stari reljef svedoči, da je erozija, koja je prethodila pomenutom podmlađivanju, bila završila svoj rad.U severnu obalu Visa duboko zalazi i zaliv Gradac; on predstavlja potopljeno ušće doline Slatine. I ova je dolina u svome donjem delu meridijanskog pravca, i poprečna na slojeve, dok je u gornjem delu uzdužna. pravca I—Z, i paralelna sa slojevima. U ovom uzdužnom delu ona je usečena u jednoj terasi, čija relativna visina iznosi 52 m. I ovo je usecanje rezultat regresivne erozije, koja je izazvana spuštanjem zemljišta i prodiranjem mora. Dalje jugozapadno leži dolina Velika Travna, čije je ušće takođe potopljeno. U svome donjem delu ova je dolina poprečna na slojeve, a u gornjem delu paralelna s njima. Slojevi se pružaju SI—JZ, a padaju SZ-u. Isti ovakav položaj imaju krečnjački slojevi i dalje jugozapadno, na Vranjem Kamiku i na Barjacima. Obala, koju čini severozapadna strana Vranjeg Kamika, paralelna je sa slojevima. Kompleksi krečnjačkih slojeva, i ako padaju SZ-u, oburvani su do znatne visine, često do visine od 30 m, i čine vrlo izrazite klifove. Na obali se vide kratke i vrlo strme doline, upravne na slojeve. Razvitak zemljišta. Ostrvo Vis sastoji se poglavito od gornjokretacejskih krečnjaka, i samo se u Komižanskoj Vali, ispod pomenutih krečnjaka, javljaju trijaski gips i lapor, i eruptivne stene i tufovi. U istočnom delu ostrva, i to u depresijima, orijentisanim prema SI-u, ima peskova koji su sastavljeni od vrlo sitnih zrnaca kvarca. U tim je peskovima je našao Rira tizsogit, i prema tome oni su diluvijane starosti. Na Visu nema tercijernih sedimenata. Otuda bi se moglo uzeti da se nabiranje na Visu izvršilo posle gornje krede, i da je tokom celoga tercijera vladala kontinentalna epoha. Ali, kako na susednom Biševu ima oligocenih numulitskih krečnjaka *), mogućno je da je i na Visu trajala sedimentacija tokom paleogena, i da se nabiranje izvršilo u postoligocenu. Svakako je nesumnjivo da je i Vis bio zahvaćen velikim postoligocenil nabiranje. U zapadnom, većem delu ostrva slojevi pružaju ZJZ—ISI, i padaju na S-u ka SSZ-u, a na J-u ka JJI-u i grebeni i depresije paralelni su sa slojevita. U istočnom delu Visa slojevi povijaju iz pomenutog pravca u pravac SSI—JJZ. Isti pravac iltaju na ovoj strani i depresije, i grebeni, i školjevi. Tokom neogena na Visu je vladala kontinentalna epoha, i tada su poglavito duž slojeva izrađivane krasne depresije. Ovakva epoha trajala je i početkom diluvijuma, kada su u istočnom delu ostrva, i to u depresijama otvorenim prema severu, staloženi vrlo fini kvarceviti peskovi. Ovi peskovi nisu postali raspadanjem kretacejskih krečnjaka preko kojih leže. Taj fakat, kao i onaj pomenuti, što se oni nalaze jedino u depresijama otvorenim prema severu, upućuje na to da su pomenuti peskovi naneti ovde vetrom iz severo- zapadnog dela jadranske ravnice. Tako je početkom diluvijuma vladala ne samo kontinentalna epoha, već je dolazilo i do eolske akumulacije. Istom posle toga nastalo je spuštanje kopna i prodiranje mora. Ovo mlado spuštanje kopna i prodiranje mora imalo je vrlo velikog značaja za izgled obale i obalske zone na Visu. Abrazija je stvorila izrazite klifove, i podsekla doline. Ali je zbog prodiranja mora ojačala regresivna erozija, i mnoge doline jače su se uduble samo pred ušćem, u svome donjem delu; regresivna erozija nije, dakle, uspela da se rasprostre dublje. Gornji delovi dolina i unutrašnjost ostrva zadržali su, u glavnom, svoj stari, prediluvijalni reljef. Samo, kako su pomenute doline udubene u krečnjacima, to je nesumnjivo da u prediluvijumu, u doba njihova stvaranja, one nisu imale današnji visinski položaj. Površina ostrva tada je morala ležati niže no danas; da tako nije bilo, doline bi bile karstifikovane. Iz toga se mora zaključiti da se u postdiluvijumu, naporedo sa spuštanjem okolnog zemljišta, vršilo i izdizanje samog Visa. Tako su doline došle u svoj sadašnji položaj i karstifikovane. Hidrografija i klima. Izuzev primorje oko Komiže, ceo ostali Vis sastoji se, kao što je rečeno, od krečnjaka. U doba letnje suše u ovom krečnjačkom delu Visa nema ni izvora ni potoka. Ali tamo gde je krečnjačko zemljište zastrto crvenicom, te se voda teže proceđuje, javljaju se lokve. Takva je jedna lokva na dnu Velog Polja, ispod sela Podselja. Ona je u crvenici od koje se sastoji dno polja; na severnoj strani lokve leži ponor. Leti je nivo lokve niži od ponora, i on je aktivan samo u jesen i proleće. Obalom oko Visa javljaju se podmorski izvori, vezani za zalive. Ovi su zalivi, kao što je izneto, potspljena ušća dolinska. U zalivu Stinivi, n. pr., oseća se u oblucima hladna voda koja potiče od podmorskih izvora. Iza ovog zaliva na dnu doline je bunar. U njemu je leti vode manje, i ona je tada slanasta; zimi je vode više, i ona je onda manje slanasta. Ovaj višak vode dolazi od priticanja kišnice. Isti ovakav izvor javlja se i u zalivu Gradcu, na severnoj obali Visa. Južno od Komiže obala se, kao što je rečeno. sastoji od eruptivnih stena. U ovim nepropustljivim stenama javljaju se izdan i izvori. Ovde u jednoj vali ističu iz eruptivnih stena dva izvora hladne i slatke vode. Oni ni leti ne presušuju. Zovu se Kamenice.Plima se primeKuje samo pri njenom najvišem stanju. U onom bunaru koji leži iza vale Stinive prilikom visoke plime javlja se morska voda. Kako je Vis odvojen od ostalih ostrva prostranim kanalima, a velikim delom izložen i pučini, to su talasi na njegovim obalama vrlo veliki. Severna obala je iz- ložena talasima maestrala, istočna talasima bure, a južna talasima juga. Položaj Visa od značaja je za njegovu klimu, a naročito za temperaturne prilike. Zbog toga što Vis leži daleko u moru, leti su na njemu niže temperature nego na dinarskom primorju, i na ostrvima, bližim primorju. Usled istog uzroka i zimi su na Visu više temperature nego na pomenutom primorju i ostrvima. To se najbolje vidi iz sledeće tablice i profila. U njima su iznete i predstavljene srednje mesečne temperature na Visu i u Splitu na osnovu promatranja od 1898. do 1903. godine1). 1. N. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. Vis . . . 8 8 9M 10 5 13 5 16 9 212 240 23 6 20 6 17 3 12 9 101 Split . 7 5 85 106 143 18 1 22 1 247 24'5 21'1 171 12*5 9'2 Iz ovoga se vidi kako su kroz sedam letnjih meseca, od marta do septembra, temperature na Visu niže no u Splitu; zimskih pet meseci. od oktobra do februara, temperature na Visu više su no u Splitu. Količina atmosferskih taloga je znatna, ali zbog relativno niskog reljefa ne može dostizati veće cifre. Prema petogodišnjim opažanjima, za vreme od 1899. do 1903. godine, ovakav je na Visu i u Splitu raspored vetrova: S SI I JI J JZ Z SZ Kalme Vis . . . 131 39 9 255 3 9 4 110 568 Split . 5 288 78 285 8 65 3 34 323 Iz ovoga se vidi, kako je severoistočni vetar (bura) jak u primorju, u Splitu, a vrlo slab na Visu, dalje od primorja. S druge strane, Vis je jako izložen maestralu, dok se on u Splitu manje oseća. Jugoistočni vetar skoro je pojednako jak na obema stanicama. Vegetacija. Vegetacija je na Visu sredozemna. Po Luju Adamoviću na Visu je razvijen zimzeleni stupanj sredozemne vegetacije. On se karakteriše zimzelenim džbunjem i šumama, maslinama, smokvama i t. d. Usled blaže zime ovde uspevaju i palme.Ali je ova sredozemna vegetacija različna prema sastavu zemljišta. U tom pogledu postoje znatne suprotnosti između krečnjaka i drugih stena. U ove druge stene dolaze gips i eruptivne tvorevine u Komižanskom Zalivu, crvenica na dnu karsnih depresija u unutrašnjosti, i diluvijalni peskovi, stalo- ženi u nekim dolinama na istočnom kraju ostrva.Po stranama oko Komiže, koje se sastoje od gipsanih lapora i eruptivnih stena, vide se na terasama loza i rogači. Pod lozom i pod žitom su i ravni karsnih depresija, koje se pružaju od Jugozapada ka Severoistoku, i sastoje od crvenice. Sasvim su pod lozom dna Velog i Malog Zlopolja i Vaganja, sastavljena od diluvijalnih peskova. Dok je na ovim stenama neprekidan biljni pokrivač, zbog toga što se one na površini raspadaju, ili su i same produkti raspadanja, — dotle se površina krečnjaka sastoji od golih stena, i crvenica je skoncetrisana samo po pukotinama. Oguda biljni pokrivač ovde nije neprekidan, i za pukotine su vezane trava, džbunje i pojedinačna drveta,naročito primorski borovi. Mestimice su strane i dna suvih krečnjačkih dolina iskrčeni, i po njima je loza, i to na veštačkim terasama. Ovo se naročito vidi na rtu Stupišću, južno od Komiže, dalje oko grada Visa, oko sela Podselja n Oključne i t. d. Najčešće su niže strane krečnjačkih kosa iskr- čene i preobraćene u vinograde. Bez vegetacije su klifovi i strme obale. Ovde se pored mora javlja crna zona, široka od četiri metra, a iznad nje bela. široka do dvadeset metara. Gornja granica crne zone označuje visinu do koje talasi dopiru; a gornja granica bele zone označuje visinu do koje, prilikom talasa, dopiru kapljice morske vode. Vinogradarstvo i ribolov. Prema ovakvoj vegetaciji i ekonomski život je sredozemnog tipa. Za dna depresija vezano je vinogradarstvo, a po kršu je razvijeno donekle stočarstvo.Vinograda ima najviše po stranama Komižanske Vale (na eruptivnim stenama i naslagama gipsa), po dnu Dračeva i Velog Polja (na crvenici), i u depresijama Zlopolju i Vaganju (na diluvijalnim peskovima). Međutim se kultura vinove loze rasprostrla, naročito oko naseljenih mesta, i na krečnjačko zemljište koje je iskrčeno. Domaća loza je skoro sva propala u vreme Svetskoga Rata, a posle toga loza je u mnogome podignuta na američkoj podlozi. Ali se i sada još vide mnogi zapusteli vinogradi. Lozu gaje najviše stanovnici grada Visa. Njihovi su vinogradi u Velom i Malom Zlopolju, i u Vaganju, na finom, kvarcevitom pesku. Sem ovako pogodnog zemljišta uspevanju loze doprinosi i visoka i duga letnja temperatura. Po njoj se stanovnici grada Visa i upravljaju u svome radu. U vinograde odlaze rano, u jutru, i vraćaju se u grad na odmor oko deset časova. Pred veče ponovo izlaze na rad u vinograde. Pojedine porodice mogu dobiti po sto hektolitara vina.Sem od loze, stanovnici ostrva Visa žive vrlo mnogo i od ribarstva. Ribolovom se najviše bave Komižani, koji idu leti, radi ribanja, na bliže i dalje školjeve, na Biševo, Svetac, Sušac i Palagružu. Na Palagružu, koja pripada Italiji, odlazi po četrdeset brodova, i u svakom brodu po pet ljudi. Leti može biti jednog dana po hiljadu Komižana na moru, na ribanju. Letnji ribolov donosi prihoda od četiri do pet miliona dinara. Zimi se love jastozi (raci), i taj lov daje oko milion dinara prihoda. Zbog ovako velikog ribolova, u Komiži, i to na krajevima grada, ima devet fabrika, u kojima se riba prerađuje. Dok su stanovnici Komiže, zbog toga što imaju u blizini nekoliko školjeva, upućeni na ribolov, stanovnici grada Visa daleko manje se bave ribarstvom; u Visu postoje samo dve fabrike sardina, pa je i u njima rad obustavljen. Od sela, ribarstvom se najviše bave stanovnici Rukavca, koji leži na istočnoj obali. Oni ne mogu živeti samo „s krajem“, t. j. samo od loze, i ako je život težački bezbedan; oni moraju raditi i s morem, i ako je mornar izložen borbi s vetrovima i talasima. Jedan imućniji seljak u ovom selu, veli da je „iz mora izvadio” novac i sagradio kuću.Svaka vala t. j. svaki zaliv postao potapanjem neke manje doline, važan je za ribarstvo. U njemu su brodovi, i po jedna ili dve kolibe, gde se drže ribarske mreže. Ovakve vale su stanice naročito za ribare iz onih sela koja leže u unutrašnjosti ostrva. U dolini Taleške, na južnoj obali Visa, rade ribari iz Podšpilja. Iste takve ribarske stanice vide se u vali Stinivi. i u Maloj i Velikoj Travni, takođe na južnoj obali. Na istočnoj obali takva ribarska stanica je u vali Milni, a na severnoj obali u valama Stončici, Gradcu i t d. U kolibama ribari su samo leti, za vreme lova; u njima tada i spavaju. Zimi u kolibe retko dolaze.Proizvodi vinogradarstva i ribarstva u velikoj meri se izvoze. Vino se izvozi u glavnom iz grada Visa, gde se četiri petine stanovništva zanimaju vinogradarstvom. 1925. godine po vino su dolazili trgovci iz Splita, a 1924. godine trgovci iz Hrvatske i Slavonije. Pre Svetskog Rata vino se prodavalo za Trst i Pulj, a zatim za Grac i Beč. Dok je grad Vis glavni centar za izvoz vina, dotle je Komiža, kao središte ribarstva, glavni centar za izvoz prerađenih riba. Ovaj se izvoz vrši parobrodima i većim jedrilicama. Za potrebe vinogradarstva i ribarstva razvile su se naročite vrste saobraćaja: prvi je kontinentalni i središte mu je u gradu Visu, a drugi je pomorski i središte mu je u Komiži. Stanovnici grada Visa imaju vinograde u unutrašnjosti ostrva, i odlazeći na rad nose na magarcima oruđa i drugi materijal. Stanovnici Komiže imaju do 200 brodova kojima love ribu oko susednih školjeva.Višani osećaju najveću potrebu za brašnom, i ono se dovozi parobrodima iz Splita. Naselja. Najglavnija naselja na ovom ostrvu jesu gradovi Vis i Komiža. Oni imaju prostrane luke, duboko uvučene u kopno. Vis leži u dnu zaliva, i proteže se dugačkom obalom. Deo njegov na jugoistočnoj obali zove se Kut, na južnoj Vela Banda, i na jugozapadnoj Mala Banda. Ležeći ovako duboko u kopnu, Vis je blizu onih depresija u kojima je razvijeno vinogradarstvo. To je osnova za život viškog stanovništva. S druge strane Vis leži na moru, i tako je lak izvoz viških proizvoda. Kao primorsko naselje, Vis se u nekoliko oslanja i na ribarstvo.Drugo glavno naselje, Komiža, leži takođe na obali dubokog zaliva. Osnova ovom naselju manje je u vinogradarstvu, jer je plodne zemlje u okolini malo, a znatno više je u ribarstvu, pošto su blizu ostrvca i školjevi. Druga povoljna strana u položaju Komiže jeste u tome, što je ona luka, te je iz nje mogućan lak izvoz.Sem ova dva grada primorsko naselje je i Rukavac, na jugoistočnoj obali. Samo kod ovog naselja nema saobraćaja, i ono je seoskog tipa.Ostala naselja leže u unutrašnjosti ostrva, i zbog toga su kontinentalna. Skoro sva ova naselja poređana su oko jedne karsne depresije, koja se pruža dužinom ostrva, i čije je dno pod crvenicom. Na južnoj strani te depresije leže Podhumlje i Podšpilje, i to na granici između ravni, gde su vinogradi i njive, i kršne strane gde je paša. Istog su položaja na severnom obodu Žedna Glava i Borovik, dok je Podselje nešto više na strani, iznad pome- nute granice. Na granici između dna i strane depresije leži i Podstražje, u jugoistočnom delu Visa. Ova sela, koja leže na granici između zemljoradničkih i stočarskih površina po tipu su nizna. Selo Oključna na severnoj strani Visa leži u kršu, i po tipu je zbijeno.Sem ovih stalnih sela, na Visu ima i privremenih zgrada. Jedne od njih služe ribarstvu, a druge vinogradarstvu. Ribarske su zgrade niske kamene kolibe, koje leže na moru, u vrhovima zaliva. Tu stoje čamci, mreže i ostale sprave za ribanje. U njima se ribari bave najviše leti. Kolibe u vinogradima takođe su od kamena; imaju jednu prostoriju i krov od ploče. U ovim kolibama su barila sa galicom, sudovi za muljanje grožđa, i postelje. U njima se bave leti oni koji rade oko loze. Najviše takvih koliba ima u Zapaklini, na sever- noj strani ostrva, između grada Visa i sela Oključne. Istorija naselja i kretanje stanovništva. Najstarije poznato naselje na Visu bila je stara Isa. Ona je postala i razvila se usled položaja samog ostrva. Pošto Vis leži daleko u moru, to su se na njemu naselili grčki trgovci, koji su došli iz Sirakuze u Siciliji. Oni su početkom četvrtog veka pre Hrista osnovali Isu. Išani su vodili trgovinu sa Ilirima. Iz Ise, kao metropole, oni su osnovali trgovačke naseo- bine na Korčuli, u Trogiru, kod Solina i Splita, i u Stobreču. Isa je odr- žavala posredničku ulogu između grčkog sveta i ovih svojih naseobina. Ali dok je grčki Hvar podpao već krajem trećeg veka pre Hrista pod Ilire, dotle je Isa, usled svoje udaljenosti od kopna, zadržala svoju samostalnost Višani su se trgovinom bili toliko obogatili, da su mogli opremiti i ratno brodovlje. Njime su pomogli Rimljanima u borbi protiv Kartagine2). Zbog toga su Rimljani, kad su pokorili Ilire, primili Isu kao saveznika, i tek tridesete godine pre Hrista Isa je pretvorena u rimsku koloniju. Ploveći iz Ravene u Salonu na Vis se oko 435. godine iskrcaše Goti, i Isu razoriše. Stanovnici njeni pobegoše tada najvećim delom u unutrašnjost ostrva, i osnovaše naselje na mestu današnjeg Podselja. Vis je zatim bio pod vlašću Vizantije, i docnije prešao pod vlast Mletačke Republike. Krajem petnaestog veka vojska aragonskog kralja Ferdinanda, idući protiv Mletaka, razorila je pomenuti grad u unutrašnjosti Visa. Grad Vis je napredovao kao grčka i rimska luka, dok nije pred gotskom silom bio prinuđen da se povuče u unutrašnjost. Time su oslabile njegove pomorske veze i saobraćajne funkcije, i on je postao skoro selo, čiji su se stanov nici bavili poglavito vinogradarstvom. Ali, od kako se krajem petnaestoga veka spustio u luku, na svoj stari položaj, Vis je ponovo počeo napredovati. Ovo njegovo napredovanje bilo je, pri naročitim istorijskim prilikama, opet rezultat geografskog položaja. Dok je početkom devetnaestog veka Dal^acija pripadala Francuzima, Vis je bio skoro slobodan, i u viškoj luci skupljali su se ratni brodovi, poglavito engleski. Krijumčarska trgovina sa Dalmacijom jako se bila razvila, i za tri godine broj stanovništva u Visu porastao je od četiri hiljade na dvanaest.Među današnjim porodicama u gradu Visu neke se smatraju starosedeocima. Takvi su, na pr., Radišići, kojih ima oko trideset kuća, i stanuju u Maloj Bandi; Bakulići, kojih ima oko sedač kuća, i staiuju delom u Velikoj, a delom u Maloj Bandi. Međutim su mnogobrojni doseljenici sa dinarskog kopna i ostrva. Porodica Lupis, na pr., doseljena je sa Hvara, a u Hvar je, pod imenom Vukasinovići, bila došla od Travnika. Pušići su se doselili iz okoline Livna, a Babije u novije vreme iz okoline Imotskog. Zbog toga što Vis leži tako daleko u Jadranskom Moru, na njemu su austrijske vlasti internirale porodice nekih Bosanaca, koji su se bili oduprli Okupaciji. Te su porodice ovde i ostale.Prema Visu Komiža je mlađi grad. Na mestu današnje Komiže bila je šuma, iznad koje je postojao samostan Sv. Nikole. Komiža je osnovana za vreme mletačke uprave. Iz toga su doba kula na obali, i zid kojim je grad bio opasan sa kopnene strane. U Komiži ima danas nekoliko porodica, doseljenih iz Mletaka, ali glavni deo stanovništva čine one porodice, koje su dobegle sa kopna, bežeći ispred Turaka. Petrića u Komiži ima sedam kuća, i doseljeni su početkom devetnaestog veka iz Trogira. Sela na Visu u opšte su mlada. U Podhumlju, na pr., porodica Petrašića, sa četiri kuće, spada u starije doseljenike nepoznatog porekla. Ostale porodice su naseljene sa ostrva: Marinkovići, šest kuća, sa Hvara; Pribačići, dve kuće, sa Brača; Mardešići, dve kuće, sa Šolte i t. d. Porodica Repanići, sa dvadeset kuća, doseljena je davno „sa kraja“, iz Kaštel-Novog. Ostale porodice u Podhumlju naselile su se iz Komiže. Otuda su došli: Ivčevići, osam kuća; Božanići, četiri kuće; Martinis, jedna kuća; Borčići, četiri kuće; Burići, dve kuće; i Vitalići, četiri kuće. Kao i ono doseljavanje sa ostrva, tako je i ovo iseljavanje iz Komiže bilo krajem osamnaestog i početkom devetnaestog veka. Ovo je iseljavanje u toliko karakteristično, što predstavlja prelazak stanovništva iz grada u selo. Neki od ovih iseljenika živeli su stalno u Komiži, i u depresiji kod Podhumlja imali vinograde. Oni su se onda u vinogradima stalno i naselili. Druge su opet naselili iz Komiže ovde veliki posednici kao svoje kmetove.I u ostalim selima stanovništvo je sličnog porekla t. j. delom sa dinarskih ostrva i koina, a delom iz Komiže i Visa.U Boroviku, na pr., porodica Mladineo (dvanaest kuća) poreklom je „s kraja“; Gracini (dve kuće) došli su iz Podhumlja, a Kinkušići (tri kuće) iz Dicma krajem devetnaestog veka. U Žednoj Glavi ima najviše kuća (trideset) od porodice Sviličića, koji su davno doseljeni iz Karlovca. Borčići, Gregeti i Kordići doselili su se iz Komiže. U Podšpilju je najstarija porodica Martinis (dve kuće) koja je davno doseljena iz Podhumlja. Ostale porodice izašle su ovde iz Komiže ili Visa. Tako su se Marinkovići, kojih ima deset kuća, doselili sredinom devetnaestog veka iz Komiže. Borčići (pet kuća) došli su takođe iz Komiže, i njihov je otac ovde kupio zemlju. Iorodica Karuzo (jedna kuća) došla je krajem devetnaestog veka iz Visa.U Podselju postoji predanje o tome da je ono ranije bilo mnogo veće naselje, i da se zvalo Velo Selo. Zatim je svet stradao od navale, Podselje zapustelo, i bilo pusto dugo vremena. Ovo se predanje slaže sa pomenutim istorijskim činjenicama, po kojima su u Podselju živeli stanovnici grada Visa, od vremena kad je Vis razoren u petom veku, pa sve do vremena kada je Velo Selo razoreno u petnaestom veku. U Podselju danas žive Klarići kojih ima šest kuća; njihovi su predci došli iz Livna. Roki su se doselili iz Visa pre nekoliko godina. U drugom selu, Pliskom Polju, ima oko deset kuća Matijaševića, koji su najstariji. Na njihova imanja došli su, kao zetovi, Vodanovići i Roki. U Marijinim Zemljama ima doseljenika iz Kaštela (Mirkovići), i iz Zlarina (Kordići); ovde žive i pet kuća Karuza čiji su se predci doselili pre nekoliko „kolena“ iz Italije. Podstražje, u istočnom delu ostrva, jeste starije selo. Tu žive sedamnaest kuća Vojkovića čiji su predci davno došli iz Makarskog Primorja. Oni su najpre davali desetinu, a docnije su posgali vlasnici zemljišta, pa čak imali i svoje kmetove. Krajem sedamnaestog ili početkom osamnaestog veka neki su Vojkovići odselili u Kut, u grad Vis, gde ih sada ima oko osam porodica. U Bargujcu, selu na obali, žive osam kuća Dorotića, koji su davno doseljeni iz Boke Kotorske.Postoje dva sela sa imenom Rukavac: Gornji i Donji. Gornji Rukavac je stariji. Tu ima najpre šest kuća Vojkovića, koji su se davno doselili iz Podstražja. Zatim ima tri kuće Bralića, čiji su se predci doselili iz „povrh Klisa" početkom devetnaestog veka. Donji Rukavac, koji leži na samoj obali, postao je u najnovije doba. Tu je jedna porodica Vojkovića koja se ovde doselila krajem devetnaestog veka iz Podstražja; u isto doba sišla je ovamo iz Gornjeg Rukavca i jedna porodica Bralića, koja je ovde imala ribarsku kolibu. Perić (jedna kuća) doselio je početkom dvadesetog veka iz Bargujca, a Brajčić, takođe jedna kuća, u isto vreme iz Gornjeg Rukavca; i Brajčić je u sadašnjem Donjem Rukavcu imao ranije ribarsku kolibu.Položaj Visa i njegove geografske osobine objašnjavaju naseljavanje stanovništva sa strane, i kretanje stanovništva po samom ostrvu. Zbog toga što Vis, kao veće dinarsko ostrvo, leži najdalje na jugozapadu, u moru, na njemu su se rano naselili grčki kolonisti. Njihovo naselje zasnovano je na mestu današnjega Visa, jer je viška luka najzaštićenija i najprostranija. Komiža ima otvoreniju luku, i postala je znatno docnije, za vreme mletačke uprave. Kako je Vis blizu dinarskim ostrvima i kopnu na Severoistoku, to je skoro sve njegovo stanovništvo i došlo otuda. U unutrašnjim kretanjima stanovništvo je bilo vođeno svojim ekonomskim potrebama. U tome pogledu vidi se, kako su privremene, privredne zgrade pretvarane u sgalna naselja. U zgrade, namenjene vinogradarstvu, u unutrašnjosti ostrva, iseljavali su se stanovnici iz gradova na obali, iz Visa i Komiže. A u zgrade, koje su služile samo ribarstvu i ležale na obali, doseljavali su se stanovnici iz sela u unutrašnjosti Visa.