Imao sam priliku da prošlog ljeta, uz pripomoć »Zadužbine Sare i Vase Stojanovića« pri beogradskom univerzitetu, a u saradnnji sa gosp. Milenkom S. Filipovićem, profesorom univerziteta u Skoplju posjetim u svrhu naučnog ispitivanja danas postojeće, stare manastirske crkve u sjevero-istočnoj Bosni. Iako često opisivane, sve te crkve nisu bile stručno ispitane. O njima se mnogo pisalo od nazad pedesetak godina po našim listovima, naročito sriskim (»Javor«, »B. h. Istočnik«, »Bos. Vila«, »Stari s. zapisi i natnisi«, »Šematizam prav. mitrop. i arhid. dabro-bosanske«, »Gl. srp. uč. dr.«, »Politika« itd. pa almanah »Nar. Jedinstvo« i »Gl. Zem. muzeja« u Sarajevu), ali u najviše slučajeva kao pod nekom sugestijom, da crkve potiču iz vremena Nemanjića pa da su čak i njihove zadužbine. Idući za tom sugestijom moralo se prolaziti pored očiglednih činjenica, koje govore sasvim drugo. Lijepo je zanositi se nacionalnim vrijednostima starih vremena u čemu smo mi neumorni ali vidjeti u svakoj starini baš našu najsjajniju kulturnu enohu za nauku nije korisno, za naučnika je često opasno, a za laika kako kad. U ovome našem slučaju, previđala se sva naša rasna vrijednost, puna borbenosti i žilavog nastojanja da se pod Osmanlijama održi, za račun romantike vezane za naš srednji vijek, pretstavljen nesumnjivo velikim vladarima, a to je grijeh prema onima, koji su ove crkve podizali, a i prema nama samima. Jer, nema sumnje, da je za nas od većeg značaja spoznaja, da je narod, sam, siromašan, uz male vođe, ovdje uglavnom niže sveštenstvo, u najteže vrijeme, shvatio značaj podizanja ovih građevina, nego što bi ih eventualno bili podigli naši raniji vladari, koji su imali i moći i materijalnih sredstava u izobilju.n Ali, sugestija je bila i odveć primamljiva i tražeći samo Nemanjiće, previđali su se oni »smereni« igumani i monasi, koji skromnim, isprošenim sredstvima podigoše ove crkve, zalijevajući ih često i vlastitom krvlju. Prelazilo se olako preko fakta, da sve ge crkve pisu nigdje spomenute prije 16 vijeka. Njih četiri! Da je jedna, može se i dogoditi, ali sve! Od običnog kamena priviđao se ljudima mramor, od slabog zidanja bogatstvo, od slike monaha, kralj. Ne mora biti stručnjak, pa da upoređujući zidanje Makarijevo s ovim, vidi jedno te isto. Naročito, ako se uporedi zidanje njegove zadužbine u Budisavcima ili one, sad već djelomično uklonjene njegove priprate u Peći. A šta je sa starim grobljima? Bar bi se našlo kraj jedne od ovih crkava ostataka pravoslavnog, srednjovjekovnog groblja, ostataka ploča, krstača ili natpisa, kakvi se nađu već kraj poneke od naših, starih crkava srednjeg vijeka. Bosanskih međutim, sa stećcima, puna je okolina Lomnice i Papraće. Šta je sa zidanim inokostasima oltarskim pregradama kakve su inače imale sve srpske, stare crkve tamo do konca 14 vijeka? Nema im ni traga, niti ga je bilo. Tragova starog živopisa nema. Postoji samo onaj s preloma 16 u 17 vijek, a on je prvobigan. Pod njegovom korom nema starijeg sloja. Materijal građevina je vrlo skroman i uzet iz najbliže okoline, često s lica mjesta: stećci bosanskih groblja, krečnjak, serpentin, pješčar, sedra (bigor) i diabas (Grunstein, Zelenac), kamen eruptivnog porijekla. Iako znalački, zidanje tih crkava nije besprekorno: zidovi negdje povijeni, upotreba drvenih stega, upotreba u platnima zidova slabo pritesanog kamena, miješanog bez računa, oskudica na plastičkoj dekoraciji u kamenu itd. Kraljevske zadužbine Nemanjića i velike i male, pa i njihove vlastele, bile su drukčije opremljene. Građevni elementi ovih crkava uzeti su koliko iz moravske toliko iz raške škole, a ima među njima i elemenata islamskih građevina. Po osnovi svojoj pripadaju one uprošćenom tipu provincijalnih crkava. Izgleda, da je mit o Nemanjićima u vezi s ovim crkvama nastao ovako: znalo se da je kralj Dragutin vladao krajevima u kojima se te crkve nalaze. Narodni pjevač 17 i 18 vijeka, stvarajući nove pjesme, veže zidanje tih crkava za Nemanjiće. Tronoški letopisac inspiriše se njim, učePi ljudi 19 vijeka ovim, a sami inspirišu sveštenstvo i okolinu crkava. Ovi to sad pričaju kao tradiciju i predaju dalje. Zaboravlja se samo na to, da je kralj Dragutin, koji bi jedini i mogao učiniti nešto u tom dijelu Bosne, dobio ove krajeve u vlast od svog šurjaka mađarskog kralja Ladislava. Sam je bio pobožan, ali stalno pod uplivom svoje matere, uporne katolkinje, koja je u Srbiji imala naročitu, katoličku misiju. Bio je i pod uplivom Kataline, svoje žene, koja je također bila katolkinja. Imao je veza s papom i uopšte orijentisao se prema Zapadu. Nije istorija utvrdila, da je podigao i jednu crkvu, a Arilje i Đurđeve Stupove (kod Rasa) samo je obnavljao. Sve to nije mogao Danilo u Žitijima o njemu pisati. Naprotiv. A sasvim je i jasno zašto. Međutim Dragutinov brat Milutin bio je sušta protivnost. Oslanjao se u svojoj politici na pravoslavnu crkvu i bio uopšte orijentisan prema Istoku. Poznate su njegove zadužbine. Na našim građevinama nema starijih i novijih zidanja i doziđivanja, koja bi se razlikovala po materijalu i načinu zidanja, izuzev sitnijih plastičkih elemanata iz novijeg vremena. Slike ktitora, koje smo <g-krili u dvjema crkvama, prikazuju sveštenike, za koje znamo da su živjeli potkraj 16 vijeka, a živopis svojom karakteristikom potvrđuje to. Sve ove građevine izleda da su podignute brzo jedna za drugom, čim je bila poznata opšta dozvola otomanske vlade za opravl>anje i zidanje crkava. One su samo jedan dio onog novog strujanja crkvenog i nacionalnog života srpskog naroda naglo pokrenutog i organizovanog u 16 vijeku od Makarija (1557—1574). Narod iz krajeva, u kojima su podignuti ovi manastiri zna da priča o istim majstorima, koji su ih gradili i o redu, kojim je to građenje išlo. Daleko od istine nije to pričanje. Same građevine ga potvrđuju. Spomenuti mi je da su naš rad na licu mjesta svesrdno pomagali gospoda natstojnici gore spomenutih manastira: arhimandrit, otac Danilo, iguman (Tavna); otac Gavrilo, iguman (Ozren); otac Joakim, iguman (Papraća) i gosp. Sava Savić paroh lomničke crkve, na čemu im najsrdačnija hvala. Ozren Manastir je podignut pod ograncima planine Ozrena, po kojoj je dobio i ime, nedaleko od Bosanskog Petrovog Sela, sreza gračaničkog. Građenje crkve izgleda da je privođeno kraju zauzimanjem popa Jakova 1587, kad je crkva dobila kameni iatos, od koga su se očuvali manji dijelovi. Posve je završena (stalan krov) i slikana dva decenija kasnije pod igumanom Joakimom, za koga se s velikom vjerojagnošću može držati (Filipović) da nije niko drugi, nego sam bivši pop Jakov. Crkva je vjerojatno bila najprije mirska, a kad je postala manastirskom bio joj je pop Jakov, zamonašen kao Joakim (isto početno slovo imena), prvi iguman, koji je kao ktitor naslikan u narteksu na zapadnom zidu. O radu i završavanju crkve govore ona dva poznata zapisa čisto i jasno ispisana te se čuditi, da su se njihove godine mogle krivo čitati i to čitanje onako tvrdoglavo braniti, kako je to u svoje vrijeme činio arhitekta Stratimirović. Crkva je u dva maha opravljana. Orijentisana je nešto sjevero-istočno. Osnova crkve (sl. 1) je upisan krst u pravougaoniku s jednom apsidom, pjevnicama, jednim kubetom i narteksom. Dodavanjem pjevnica, krakovi krsta gotovo su se izjednačili, a dobila se i izvana vidna osnova krsta. Pjevnice su visoke kao i perimetralni zidovi te čine utisak pravog transepta. Gdje se ovaj presjeca s glavnim brodom podignuto je kube, koje podržavaju četiri moćna, slobodna stupa, kvadratne osnove. Njihovo rastavljanje od obimnih zidova obrazuje dva sporedna broda. Stupovi drže oštre arhivolte, saracensko-gotskog ili uopšte islamskog tipa,nad kojima se modiže četvrtasto mostolje tambura, kojs je dosta izdignuto i vam krova. Prelaz iz nešto nepravilnog kvadrata (305 X 310 cm) u krug izveden je pravilno pomoću pandantiva, obrazujući mešto uži mrsten na kom se izdižs dosta visok, iznutra okrugao, a s vanjske strane osmostran tambur sa 8 prozora, koji su izvana rastavljeni mo jednom kolonegom. Na kolonetama su lukovi. Kube je polulopta. Stupci (5.50 m) su vezani za perimetralne zidove lukovima, koji se ne oslanjaju potpuno na njih već dijelom i na plitku konzolu. Lukovi u pravcu istoka i zapada drže poluobličasti svod podužnog broda, a oni od sjevera ka jugu svod transepta. Svodovi su viši od arhivolti. I prostori među krako- vima krsta zasvedeni su poluobličastim svodom. Stupci imaju jednostavan sokl i na vrhu vijenac (zakošena ploča), koji se u toj visini proteže po cijeloj crkvi.Apsida je izvana peterostrana, iznutra polukružna. Niža je od obimnih zidova. Pjevnice iskaču za oko 20 cm prostora izvan zidova. Dužina prave crkve izvana je 13 metara.Narteks nije zidan zajedno s crkvom, ali svakako uskoro iza toga. Po svoj prilici 1609 kad je crkva slikana. Niži je od glavne crkve. Da je kasnije dozidan vidi se po tome, što su vrata, koja vode iz njega u naos šira i viša od ulaznih u sam narteks, a iste su plastične dekoracije. U timpanonu tih vrata bila je slika patrona crkve sv. Iikole, koja se meće na ulaz; kasnije, kad je narteks dozidan, metnuta je i u timpanon njegovih ulaznih vrata. Osim toga, nekadanja vanjska fasada naosa bila je ukrašena frizom arkada, koji se i danas tamo vidi. Narteks je zasveden preko cijele širine poluobličastim svodom.U crkvi ima niša zasvedenih kilbogenom kakav je upogrebljen i na glavnoj džamiji u sreskom mjestu Gračanici. Krov je podešen na dvije vode. Kula zvonara je iz 1878. Crkva je podignuta na soklu 60—90 cm visine (teren se nešto obara prema istoku). Sokl se završava profilisanim vijencem. Vijenac se nekad penjao i oko ulaznih vrata s jednostavnijim profilom, lomeći se pod pravim uglo- vima. Obimni zidovi imaju završni vijenac koji se proteže oko cijele crkve. Na apsidi je nešgo drukčijeg profila. Tambur kubeta, njegovo četverostrano postolje i apsida pod krovom, ukrašeni su lučnim frizom; negdje na stubinima (slijepe arkade). Dovratci obojih vrata izrađeni su od krečnjaka. Njihove glavice od boljeg pješčara. Isto tako kameni okviri prozora i ostali ila stički ukras, popravljan djelomično i 1878 godine. Zidovi, debljine oko 80 cm podignugi su od serpentina uzetog iz neposredne okoline nešto pritesanog izvana. Uz serpengin mješan je i pješčar. Uglovi zidova izvedeni su od dobro zatesanih blokova nješčara. Ovaj je donošen iz sela Krtove. Svodovi su izvedeni po svoj prilici od sedre. Počam od pjevnica pa prema apsidi zidovi stalno pucaju. Crkva je bila slikana od vrha do dna s uobičajenim rasporedom tema. Slikar Strahinja nije sam radio, nego je imao pomoćnika. Bolji je rad u narteksu nego onaj u glavnoj crkvi, gdje je radio i sam Strahinja. Iako je crkva opisana irije više od 40 godina od igumana Vitanovića, kome je Truhelka pomagao, mi smo mogli da zabilježimo mnogo veći broj slika, među njima i odlično očuvanih, nego su ga oni tada objavili. Inače je najveći dio slika opravkama zidova posve zakrečen. Nad ulaznim vratima u nargeks vide se pod krečom neznatni ostatci slike sv. Nikole. U narteksu na zapadnom zidu otkrili smo u naravnoj veličini sliku ktitora, igumana Joakima s očuvanim natpisom. On se klanja sv. Nikoli i drži nešgo nejasno u desnoj ruci, dok je lijevu ispružio prema svetitelju. Sv. Nikola većim dijelom zakriven je drvenim stepenicama, što vode na kulu. Na isgom zidu je i velika kompozicija u kojoj je prikazan susret Zosima i Marije Egipćanke u pustinji. Ovu sliku vidio je Vitanović kao Isusa i Mariju Magdalenu(!), ma da se Zosim jasno vidi kao starac, duge, sijede brade. Između te dvije slike u gimpanonu vrata nalazi se slika Bogorodice »Umiljenije«, za koju Vitanović reče da je đotovske, a Stratimirović talijanske škole.7) Slika je odlično očuvana i ukomponovana u raspoloživi prostor. Od iste ruke vidjećemo kasnije u Lomnici Bogorodicu drugog tipa. Iznad tih slika nalaze se u medaljonima poprsja svetigelja, čija se imena ne mogu čitati, a i slike su oštećene. Iznad medaljona vide se oštećene u dva pojasa 4 slike iz života sv. Nikole. Nad ulaznim vratima u naos, u timpanonu, imamo opet neznatan ostatak polistavrija slike sv. Nikole.8) U dovratcima tih vrata, po debljini zida bili su naslikani po jedan svetitelj. Sv. Nil vidi se još dobro, dočim je drugi propao. S nutarnje strane (u naosu), nad vratima, bila je po svoj prilici ista Bogorodica, koju smo vidjeli u narteksu. Od nje je ostao samo dio nimbusa. Do dovrataka, u naosu, dva arhangela u naravnoj veličini čuvaju ulaz u hram. Od Mihajla je nešto ostalo, dok je Gavrilo sasvim oštećen. Do Mihajla bila je velika komgšzicija Car Konstantin i Carica Jelena. Do Gavrila, sudeći po ostatcima, morala su stajati dva svetitelja, ratnika. Pod svodom nad vratima vide se ostatci ogromne slike Hristova preobraženja. Do južne pjevnice vide se ostatci dva ratnika. U svakoj pjevnici bilo je po šest apostola u naravnoj veličini. U južnoj su neki očuvani s natpisima, među njima i manja slika sv. Jefimije. Iznad nje u prozoru očuvana su dva svetitelja. Nad prozorom su kompozicije Polaganja u grob i Silaska Hristova u had. Poviše tih slika tri su kompozicije, nejasne sadržine, većinom propale. U sjevernoj pjevnici nije se od apostola skoro ništa očuvalo, a i sveta žena među njima je uništena. Tek neki naslovi ostali su cijeli i u prozoru nad pjevnicom jedan svetitelj, čiji je opet naslov istrven. Ostatci slike, Pranje nogu, vide se još iznad prozora. Na jugozapadnom stupu očuvale su se dobro slike sv. Venijamina i sv. Tekle. Na istočnoj arhivolti potpuno se očuvao niz malih medaljona sa svetiteljima i dva svetigelja u naravnoj veličini s donje strane. I natpisi su očuvani, ali se ne mogu pročitati radi visine i slabog svjetla. U pandantivima očuvana su četiri evanđelista sa svojim atributima. Među njima, već na prstenu tambura, vidi se na sjevernoj strani »Keramion«(?), a na južnoj Ubrus Hristov. Iznad sandantiva u tamburu su 12 starozavjetnih proroka (nisu apostoli kako je to vidio Vitanović). Natpisi Davida i Solomuna mogu se odozdo, prostim okom pročitati pri boljem svjetlu. Poviše njih su, među prozorima, 8 praotaca, a ne proroka (Vitanović). U kubetu je, kao obično, Hristos Pantokrator. Oko njega je 16 malih figura, anđela. Sve slike u tamburu i u kubetu najbolje su očuvane.U konhi apside nalazi se, sad već krečenjem sasvim upropaštena, ogromna slika Bogorodice »Platitere«, ona što je Vitanović pripisa »mozaik-stilu 16 vijeka«(!). Ispod Bogorodičine slike vidi se djelomično očuvana kompozicija Pričešća apostola, a ispod ove Božanska liturgija u dvije zone. U gornjoj zoni su 8 arhijereja (3 još dobro očuvana) u dopojasnim slikama, a ispod njih u cijelim figurama, prirodne veličine, šestorica. Od ovih su četiri posve očuvani, a među njima i Kiril Aleksandrijski sa poznatim zapisom slikara Strahinje. Između arhijereja, u oltarskoj niši, pod prozorom, otkrili smo odlično očuvanu sliku Agneca, zapravo centar slike Božanske liturgije. Hrist u vrlo maloj figuri leži na carskom prijestolu, uz ostale atribute, sa dva anđela sa strana. U natpisu te slike nalazi se dodatak NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv”, koji se nesumnjivo odnosi na slikare. U niši đakonikona otkrili smo također dosada nepoznatu sliku ove crkve: Priviđenje sv. Petra Aleksandrijskog s »bezumnim Arijem« i Hristom poderane haljine. Iznad njih je slika Markela(?) pape rimskog. Ostaci po zidu svjedoče da je čitava donja zona oltarskog prostora bila ispunjena slikama sv. arhijereja. Po cijeloj crkvi ispod donje zone bila je slikana dra- perija ili ornamenat grčke palmete. Ovaj ornamenat nalazi se i u Lomnici i Papraći, a uzet je nesumnjivo s originala u Pećkoj Patrijaršiji. Od ostalih starina pronašli smo kameni krst, što je 1770 bio stavljen na kupolu sa zapisom Mihajla Savića i Đorđija Jovanovića (od te godine) i zapisom prote Riste i popa Mijata od 1842 godine. U konaku čuva se slika Oplakivanja, zapadne škole, sa signaturom slikara Emanuela Lampiadu (17 vj.). U crkvi nalazi se još slika Uznesenja, temišvarskog slikara Save Petrovića iz 1847. Ikonostas je slab, novijeg vremena (Dimšić 1894). Tamna Manastir je podignut na ocjeditom terenu pod jediim ogrankom brda Orlovića, nedaleko Drine, južno od Janje jedno dvadeset kilometara, na rječici Tamni, od koje je dobio ime. Ko ga je podigao i kad, nema podataka, a sadanja crkva nije ranije nodignuta od ozrenske.Crkva ima vrlo sličnu osnovu ozrenskoj (sl. 2), samo što je njezin majstor privukao pilastre, koji drže kube, uza zidove i tako sveo sporedne brodove na nulu. I ovdje je dodavanjem pjevnica daga vidna osnova krsta i s vanjske strane. Apsida je izvana peterostrana, iznutra polukružna. Raspon arhivolti, koje drže kube, gotovo je jednak sa onim u Ozrenu. Kvadratno postolje tambura iznešeno je nad krov. Prelaz iz kvadrata u krug izveden je pomoću pandantiva, a sužavanje kruga pomoću koničnog nrsgena. Upadljiva razlika od ozrenske crkve u tome je, šgo su i narteks i apsida iste visine s obimnim zidovima glavne crkve i što svodovi istočnog i zapadnog traveja ne leže posve na perimetralnim zidovima nego i na arkadama, čime se ova crkva približila više ovisnosti crkava moravske škole. Sve vanjske dekoracije u koliko ih ima novijeg su vremena. Jedino tambur kubeta sačuvao je staru arhitekturu. On je izvana osmerostran. Niše njegovih prozora, ležeći jedna u drugoj, izvedene su isto kao i na kubetu Manasije, Milutinovog sv. Nikite kod Skoplja, patrijaršijskih crkava uPeći ili nekih manjih crkava moravske škole. Zadnja velika opravka crkve (1884), koja je obuhvatila osim krova i dijelove zidova vezana je za ime arhimandrita Simića, koji je u porti i zakopan. On je opravio crkvu iza zadnje paljevine od 1875 godine, kada je u dvorištu spaljen od Turaka i tadanji iguman Josif Jovanović, čiji se grob također tamo nalazi. Crkva je manja od ozrenske. Građena je od istog materijala kao i ona, samo što je ovdje uzet mjesto serpengina krečnjak, jer njim obiluje neposredna okolina. Pješčar je slabiji od ozrenskog i brzo propada na zraku. Donosi se s nedalekog brda (Novakova pećina). I vrlo niski sokl, koji se još vidi sjev. strani irkne nzvedem je od tom pješčara. Debljina aidova crkve je po prilici ista kao kod ozrenske crkve. Visina 4 m. Pri udaranju temenja majstori nisu nodili mnogo brige o tačmosti mjera. Tako je pored ostalih manjih omašaka data sjevernoj pjevnici s vanjske strane širina 4-25 m, a južnoj s iste strane 4-42 m. Narteks je zidan zajedno kad i crkva. Nije naročitim zidom odijeljen od naosa (Psača). Zasveden je mreko cijele širine poluobličastim svodom. Dodavanjem kule zvonika 1884 dobila je crkva i eksonarteks. Svod izmeću četiri pilona kule zasveden je kao i kod ozrenske crkve plitkim, krsgatim svodom. Krov je dvoslivan. Patos novijeg vremena kao i vrata i prozori. Crkva je orijentisana kao i ozrenska nešto s.-istočno, a posvećena je Silasku sv. Duha. Pod oltarskim patosom osjeća se šupljnjina. I ova crkva bila je sva slikana, ali kako je često paljena, a djelomično i rušena pa opravljana i krečena (7 slojeva kreča!) nije se od slikarija očuvalo ništa, osim u istočnom paru pantantiva po jedan evanđelist. No i ove obe slike su premazivane i umrljane, tako da jedva na što naliče. Od ikonografskih radova inače, vrijedno je spomenuti ikonu Hrista Svedržitelja (80 X 60 cm) na platnu, vojvođanske škole iz 1802 godine. Rad nekog Dimitrija.Obe opisane crkve Ozren i Tamna imaju po svojoj osnovi dosta pretšasnica u krajevima Južne Srbije. Pa i sama Makarijeva zadužbina u Budisavcima istog je tipa. Inače potsećaju na Arilje, a preko njega donekle i na Žiču. Papraća Ne zna se ko je osnovao ovaj manastir i podigao crkvu Blagoveštenja pod obroncima Borogova u srezu vlaseničkom na jednom od izvora Spreče, ali je lako zaključiti da su je radili isti majstori koji su podigli i ozrensku, odnosno da su iz istog kraja. Manastir je dobio ime po mnogoj paprati, koja pokriva i danas znatne komplekse tereča u okolini. Crkva, a i cio manastir, podignuta je na negdašnjoj velikoj spednjovjekovno.j nekropoli. pokrivenoj bosanskim stećcima. Vrlo je vjerovatno da je podignuta i na staroj crkvini istog naziva, svakako prije Ozrena. Ona.j zapis (LJ. St. 415), u kom se veli, da je pop Vuk donio iz Papraće evanđelje, što ga je pisao neki pop Jovo 1513 ne može se uzeti u obzir za postojanje mačastira u toj godini. Osnova Papraće je trikonhos (tip nokava od Lazarice ovamo) s trodjel- nom oltarskom apsidom (sl. 3). Po svojoj osnovi ima ova crkva najviše veza s Manasijom, Ravanicom, Pavlicom i Ljubostinjom, dakle direktnim nastavcima Lazarice, s razlikom. što je ova građevina i odveć skromne spoljašnjosti prema onima. Inače po obimu je vrlo velikih dimenzija: s eksonarteksom iznosi skoro 30 m duljine, a 11 širine visine perimetralnih zidova preko 6 metara. Orijentisana je nešto prema j.-istoku. Krst, kao i kod ozrenske crkve upčsan je u pravougaonik sa dužim istočnim krakom. Ispod presjeka njegovih, poluobličastim svodom zasvedenih krakova, obrazuje se kvadrat sa stranicom od 4 m. Na njegovim uglovima stoje jaki, slobodni stupci (kvadratne osnove sa stranicom od 80 cm visoki 6 m. Stupci drže jake arhivolte, niže od svodova broda, na kojima leži vrlo nisko, kvadratno postolje tambura, koje ne izlazi ni izvan krova. Na postolju izveden je pomoNu pandantiva pravilan prsten kruta, koji drži glomazan tambur, iznugra i izvana okrugao. Tambur je pokriven poluloptom. Stupci se oslanjaju preko manjih i većih lukova na obimne zidove podužne i poprečne. Ti lukovi u pravcu od istoka zapadu i od sjevera jugu — nose poluobličaste svodove krakova krsta, a i ovdje su prostori među krakovima zasvedeni poluobličastim svodom, kao i kod ozrenske crkve.Tri velike apside, niže od obimnih zidova, izvana sedmerostrane, iznutra polukružne imaju nesumnjivo ovdje i konstruktivan zadatak da osim podržavanja krajnjih tačaka poluobličastog svoda krakova krsta, izdržavaju i potisak kubeta. Male apside, (đakonikon i progeza) izvana trostrane, iz- nutra polukružne, odijeljene su zidovima od oltarske i stoje s njom u vezi samo zasvedenim prolazima. Ove apside imaju dvostruke svodove: zajednički sa ostalima i jedan niži lažni s maskiranim ulazom u skrivnicu. Narteks je zidan u isto vrijeme s crkvom. Zasveden je poluobličastim svodom, koji je niži od svodova crkve i koji leži na arkadi, a ne na obimnim zidovima. Eksonarteks je kasnije prizidan. Sasvim je zatvoren. Iste je visine s obimnim zidovima i zasveden je preko cijele širine nižim svodom nego u crkvi (kao kod narteksa). Raspon svoda preko 8 m! Crkva nema sokla. Bez plastičkih dekoracija je i izvana i iznutra. Onaj plastični lučni friz (Kielbogen) novijeg je vremena i izrađen od samog maltera. Stari prozori na apsidama, izrađeni od pješčara, zasvedeni su kilbo- genom. Stubovi koji nose kube imaju pri vrhu vijenac od zakošene ploče pješčara, kao i u Ozrenu. Apside, iznutra u visini konhe, imaju vijenac polukružnog profila. Osam prozora tambura izvedeni su u stilu onih u Tamni. Vrata i osgali prozori su isti kao u Ozrenu. Izvedeni od tesanog pješčara i zasvedeni. Samo su dovratci od tesanog dijabasa tamno-zelene boje. Obimni zidovi debeli su oko 1 m i više. Zidani su s obe strane pritesanim krečnjakom s primjesom tu i tamo pješčara. Iznutra su ispunjeni lomljenim kame- nom. U zidanje je utrošen obilan materijal, što su ga dali stećci srednjovjekovne nekropole. Dvoručni mač u reljefu jednog stećka vidi se uzidan u zapadni zid ekeonarteksa. Neki stećci vide se i u podzidima crkvenog dvorišta. Okolno zemljište puno je ljudskik kosti i već na dubini od jednog metra. Postoji priča da su se za gradnju crkve dovlačili stećci i iz okoline. Za svodove upotrebljena je sedra, koje ima.ju velike naslage u neposrednoj blizini. Pod patosom oltarskog prostora i nekim dijelovima crkve osjeća se šupljina, koja na udar muklo odzvanja. Majstor nije bio siguran ni u svo.je konsgruktivno ni statičko riješenje građevine, što se vidi po velikoj debljini zidova, upotrebom drvenih stega, podupiranjem svodova arkadama i prenošenjem potiska kubeta i na pjevničke apside preko posrednih zidova, podignutih na malim svodovima, što vežu stupce i obimne zidove na tom mjestu. Taj dio konstrukcija još se drži, dočim zid, na koji je prizidan eksonarteks i sami zidovi ovoga, pomalo se izvijaju i nagiblju. Teško da ih očuvaju i željezne stege, što su u novije vrijeme prihvatile bočne zidove. Građevina na zapadnoj strani uža je za 40 cm od istočne! Daje izvana utisak praznine i nezgrapnosti. Crkva je u 17 i 18 vijeku spaljivana i ponovo opravljana. Zadnja opravka je iz 1861 god. Opravke "se uglavnom odnose na pokrivanje i krečenje. Patos je novijeg vremena. Crkva je bila sva slikana osim eksonargeksa, ali kako je i ona ostajala decenijama bez krova malter se obrušavao, slike od vlage propadale, a i od kasnijih ponovnih krečenja, tako da imamo u naosu na zapadiom zidu samo bijedan ostatak ogromne slike Uspenja Bogorodičina, tragove slika apostola u južnoj pjevnici i reda arhijereja u oltarskoj apsidi. U jednoj od malih niša apside očuvan je sv. Jakov, a u ostalima dijelovi slika sv. Parmena, Teodosta i Simeona (Bogoprimca?). Ovč ostaci slika potsjećaju mnogo na maj- stora iz narteksa u Ozrenu. Od ikonografskih radova na tablama spomenuti nam je tri veće slike na platnu zvane »Jerusalim«. Dvije su s kraja 18 vijeka: jedna srpska iz 1795, druga grčka, bez ikakve signature. Treća je iz druge polovine prošlog vijeka, debarska. Imamo zatim bakropis manastira Pive iz 1804, dva ostatka nekog ikonostasa iz prve polovine prošlog vijeka sa slikama Nedremljivo oko, cara Solomuna i Davida i 6 drugih proroka. Imamo još dvije ikone na platnu, Isusa i Bogorodicu, rad srpskog slikara Milije Markovića, a poklon paprać- koj crkvi od poznatog rodoljuba majora Miše Anastasijevića iz Beograda 1867 godine. Sve tri, naprijed opisane crkve, svojom osnovom upisanog krsta, svojim poluobličastim svodovima među njegovim krakovima i drugim karakteristi- čnim arhitektonskim pojavama spadaju u onaj red crkava uprošćenog tipa, što mu Mije daje porijeklo u Maloj Aziji, odakle je prešao na grčke otoke (Krit) pa do u Južnu Italiju, odakle smo ga mi primili već u 14 vijeku (Sv. Naum, Zaum, Markov manastir, Sv. Arhangel u Kučevištu itd.) pa da ga u 15 vijeku dalje razvija moravska škola.) Samo majstori ovih naših crkava, koje smo gore opisali, podizali su te građevine šablonski, po već naviknutim modelima, dodajući tu i tamo arhitektonske detalje, koji se stilski međusobno ne podnose. Lomnica Ovaj manastir siominje se prviput 1578 godine. Njegovo osnivanje i podizanje crkve padaće koju godinu ranije. Crkva je nesumnjivo podignuta od monaha Genadija i Akakija, čiji se ktitorski portreti s modelom crkve nalaze u narteksu. Da li su oni bili živi kad se crkva slikala ne znamo. Akakije se spominje još 1592. On je vršio dužnost »starca« u manastiru. Pošto je u njegovo vrijeme podignut prvobitni ikonostas, a taj je slikao Longin, koji se na svojim radovima po drugim manastirima spominje od 1579 pa dalje do 1597, a kako se ikonostas obično podizao odmah iza dograđivanja crkve, onda je to bilo svakako prije 1579, a to znači da je crkva malo prije toga vremena podignuta. I pisanje tipika 1578 god. ide tome mišljenju u prilog. U to vrijeme bio je Arsenije, pisac tipika, vršioc dužnosti drugog »starca«. Bila su po dva. Da su monasi podigli crkvu nije nikakvo čudo. U to vrijeme mnogi bogagi građanin otišao je potkraj života u monahe i prilagao manastirima svoj imetak. Mnogo bogatih Sarajlija, Srba, otišlo je s kraja 17 vijeka u monahe, a to se moralo događati i ranije, kao što se kasnije događalo. Znamo da je i Hilendar u drugoj polovini toga vijeka spasio od propasti monah Nikanor, bivši bogati venecijanski trgovac. A ko bi drugi i podizao u to vrijeme crkve i osnivao manastire? Darežljivih i pobožnih narodnih vladara nestalo. Velikaša nestalo. Crkva ostala sama sebi prepuštena. Manastir i crkva nisu podignuti, kako se to češće piše, u nepristupačnim gudurama, daleko od naselja. Naprotiv, da eliminišemo današnji pristup crkvi, prilaz do nje, starim putem, duž obronka brda, na kom leži srednjovjekovni grad u ruševinama, nije bio ni malo težak dok se put upotrebljavao i čuvao. Od parohijske kuće u Šejkovićima, koja leži u polju kraj Drinače, ima svega 25 minuta hoda do crkve i to pola ravnicom, a druga pola sutjeskom vrlo laganim usponom, spomenutim starim putem i silaskom crkvi. Danas ima već i novi lijep put, sve uz potok. Crkva je svakako zaklonjena oku iz drinač- kog polja, dočim sgarija crkva, koja je ležala na današnjoj Crkvini, južno od ruševina grada, koji je dominirao dolinom, mogla se lijepo vidjeti iz polja. Možda je nova crkva i po želji same vlasti, kad je već zidanje dozvoljeno, uklonjena na onu stranu brda. Ona je međutim još uvijek ležala na staroj komunikaciji, koja je tuda vodila iz dotine Spreče, a kojom se putnici i sad služe. Za mog boravka pala je u crkveni konak na prenoćište grupa muslimana, Osaćana, tuda na prolazu. Ovaj kraj uopšte bio je gusto naseljen oduvijek. Iz srednjeg vijeka imamo u neposrednoj okolini ruševine gri stara grada i više starih bosanskih grobalza. Na jednom, osim stećaka, ima i kamen s krstom, a više kamenova oblika nišana, što govori za dugovremenu upotrebu i poslije pada Bosne pod Turke. Crkva je podignuta na izvoru potoka Lomnice,sjeverno od sela Šejkovića sreza vlaseničkog, na klizavu, nezgodnu i stješnjenu terenu. O tome svjedoče iieoki i jaki podzidi četće oirav.iani i sigurnosni zidovi novučeni kroz sa.m teren na južnoj strani crkve. Uz eva ta osiguranja, sručila se prošlog vijeka na sjeverni zid crkve lavina mokre zemlje go.tovo do vrha prozora i stojeći godinama tako, prodrla je svojom vlagom kroz zid od čega su oštećene sve slike na toj strani. Graćevina je vrlo skromnih dimenzija. Orijengisana nešto sjevero-istoku. Pripada tipu jednobrodnih, zasvedenih bazilika s jednim kubetom, jednom apsidom i nargeksom (sl. 4). (Ako bi se uzela u obzir dvostruka širina podupirača kubeta, prema njihovoj debljni, mogla bi se ova crkva smatrati i trobrodnom. Podupirači su pak prošireni da se dobije ograđeno mjesto za pjevnice, a ne, kako može da izgleda, radi dobijanja poprečnih krakova krsta. Istočni par podupirača (pilastra) probijen je vratima radi komunikacije sa svetilištem, što je i u planu označeno (sl. 4). Dok je apsida niža od obimnih zidova crkve, narteks je iste visine. Naos je razdijeljen s dva para pilastra na tri traveja. Pilastri (4 m vis.) drže arhivolte, koje obrazuju nisko kvadratno postolje, koje ireko pandantiva prelazi u krug. Ovaj je pomoću koničnog prstena sužen na raspon od 3 m. Tambur je nizak, okrugao i bez prozora. Uopšge je sakriven pod krov! Svodovi broda, poluobličasti, leže posve na arkadama. Oni su viši od arhivolti. Apsida je izvana petostrana, iznutra polukružna.Narteks je kasnije dozidan, ali ne dugo iza gradnje crkve. Zasveden je poluobličastim svodom, koji leži na arkadama. Oblik portala i nekih prozora isti je kao u Papraći i Ozrenu. Stilski ti portali odgovaraju potpuno onome u Sopoćanima, koji je opet imao pretšasnika u Studenici. Portal u Moštanici, koju smo ranije spomenuli izveden je na isti način samo je zasveden islamskim lukom (Kielbogen). Krov na dvije vode zakošen je samo s krajeva. Fasade su bez ikakva ukrasa. Na zapadnoj fasadi narteksa vide se tri konzole, na koje je bila nekad naslonjena nagstrešnica, koja je išla preko cijele širine fasade. Ostaci takih konzola vide se i na papraćkoj i ozrenskoj crkvi. Materijal za zidanje crkve uzet je iz neposredne okoline. Za zidove krečnjak i pješčar. Za svodove sedra (bigor). Za vrata i prozore bolji pješčar. Dovraci su od zelenog kamena (dijabas), a ne mramora, kako se to dosada mislilo. Do izvjesne visine kao i oni u Papraći i Ozrenu ugladili su se "seoskih gunjeva“. Prvobitno nisu bili glačani. Zeleni kamen nalazi se u okolini, a snose ga svi iotoci, naročito za veće vode. Po svojoj osnovi nije Lomnica usamljena u našim krajevima. Dobr\nska bazilika 14 vijeka nije daleko od nje kao ni Hercegova crkva u Sopotnici (15 vijek). Pa ni Bijela Crkva u Karanu i ruševine bazilika kraj Prijepolja. Ovaj tip crkava bio je kod nas u srednjem vijeku vrlo raširen. Idući Primorju sve se više pojavljuje. Svojim živopisom ova mala crkva pravi je dragulj ne samo među crkvama u Bosni nego uopšte među našim crkvama od 17 vijeka ovamo. Živopis je utlavnom dobro očuvan i na njega treba obratiti pažnju. Crkva je bila živo- pisana tek iza četvrtog decenija od svog podizanja. To je bilo prema poznatom zapisu 1608 godine za vrijeme igumana Prohora. Ako uzmemo ono NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv“ u zapisu kao vrijeme trajanja »pisanija« (radi turskog uznemiravanja ili nestašice sredstava) onda je živopis počet 1600, vjerojatno za živa »starca« Akakija. Svakako njegov portret i Genadijev jasan je dokaz njihova ktitorstva. (U crkvi ne postoji slika kralja Dragutina s modelom crkve, kako je to ranije pisano). Ktitori su prikazani u narteksuna zapadnom zidu (kao i Joakim u Ozrenu) držeći model crkve na rukama. Model mnogo ne sliči današnjoj crkvi, ali ni ostali modeli u živopisu naših crkava rijetko sliče originalu. I onaj Makarijev u Budisavcima nije ni blizu sličan crkvi. Dok je Genadije prikazan kao mlađi čovjek, Akakije je sijed starac. Oba su u monaškim rizama s kapuljačama na glavi. Pretstavljeni su u naravnoj veličini. Crkva je slikana u pet pojaseva s običajnim rasporedom tema. Uz Bogorodicu (sa svitkom u ruci) i blagosiljajućeg Isusa, koji su prikazani desno i lijevo od ulaza u naos. po svoj prilici od ruke istog slikara, što .je radio ozrensku Bogorodicu (narteks), ističu se u narteksu pored ostalog oba Arhangela u prirodnoj veličini i više kompozicija čuda sv. Đorđa patrona crkve. Te slike radio je opet jedan majstor koga smo vidjeli u Ozrenu. To bi po svoj prilici mogao biti »Ioan« lomničke crkve. On se služi pokatkad i grčkim jezikom u natpisima (izdvojene slike pojedinih svetitelja) pored narodnog jezika, čisto debarskog kraja. Njegov posao vidi se i na ostacima nekih slika u Papraći. Interesantna je i rijetka u našem zidnom slikarstvu kompozicija Marije Egipćanke na odru, koja je također prikazana u narteksu pod južnim prozorom. Mnoštvo crkvenih otaca prvih hrišćanskih vremena, i nekoliko kompozicija iz života Hristova ispunjuju zidove narteksa. Od ogromnog broja slika u naosu ističu se naročito veće kompozicije: Deisis, Arhangeli s medaljonom Hrista, Car Konstantin i Carica Jelena, ogromna slika Uspenja Bogorodičina, Hana, Kajafa, Krštenje na Jordanu, Tajna večera, Put na Golgotu, a od pojedinačnih figura sv. Sava, sv. Simeon, sv. Jovan Krsgitelj, Evangelisti, Isus Pantokrator, sv. Mina, divna figura sv. Teodore, sv. Đorđe i ostali ratnici svetitelji. U oltaru nalazi se ogromna slika Gmnorodins Hipsilotere u samoj konki apside, a isnod lje Pričešće apostola, čitav red arhijereja (istog načina rada kao oni u Ozrenu), Uznesenje, Tajna večera, Pranje nogu i dr. Od srpskih svetitelja imamo u ovoj crkvi osi.m sv. Save i Simeona još i sv. Pegra Koriškog i sv. Đorđa Novog, koji je tek u 16 vijeku kanonizovan. Zidne slike u ovoj crkvi i u onim ostalim rađene su na temelju sastavljenom od kreča i sasjeckane slame, debljine 6—10 milimetara, samo u Ozrenu, u naosu, temelj je bez slame od samog kreča ili gipsa i vrlo tanak: 3—5 m/m. Naliči na štuk. Boje su gempera. Jajna ili kazeinova. Možda negdje i tutka- lova, jer se dade vodom lako rastvarati na nekim mjestima. Od ikona na tablama valja nam u povom redu spomenuti ostatke prvobitnog ikonostasa, koji se i sad nalaze na njemu, a radio ih je slikar Longin: dvije velike slike, Bogorodica s prorocima i Deisis s apostolima. Veličine su 80 X 114. Daska po fugama prelijepljena je platnom prije grundiranja. Podno prve je zapis: NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv podno druge: NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv Dosad su ovi zapisi bili previđeni, a oni su od velikog značaja. Od Longina očuvani su još ovi manji radovi, ali znatno oštećeni kao i gore spomenute dvije slike, svi jedne veličine, 22 X 36 cm: Raspeće, Uznesenje, Uskrsnuće Lazara, Duhovi, Blagovijest, Cvijeti, Preobraženje, Krštenje na Jordanu, sve t. zv. Veliki praznici. Bilo ih je u svemu 12. I male ikone veličine 47 X 21 cm, koje su stajale na ikonostasu iznad ovih, a ima ih danas tamo u svemu još pet, sasvim propalih, rad su Longinov. Njegova je i kompozicija u nadvratku carskih dveri: Nedremljivo oko. Od nekog Jonikija imamo vrlo dobru sliku sv. Đorđa na konju sa zapisom pri dnu: NAPOMENA: Sadržaj teksta nije čitljiv Od nepoznatog slikara imamo na oltaru, obješene preko Longinovih velikih slika, dvije odlične slike sv. Jovana Krstitelja i Bogorodice s grčkim natpisom. Obe slike izrađene su na dijelovima neke starije slike.Na ostatku neke propale ikone našli smo zapis dosad nepoznatog, sara- jevskog slikara Sanka Daskala s kraja 18 vijeka. Sve ikone na tablama u opisanim crkvama rađene su na jačem gip- sovom temelju lempera bojom, a one na platnu (Papraća) na posebnom temelju isto tempera bojom. Iz uporedne studije gore opisanih, danas postojećih manastirskih crkava i na temelju postojećih zapisa moglo se ustanoviti, da su sve podignute u 16.vijeku zidane od majstora iz istog kraja (Južna Srbija), koji su za njihovo slikanje pozivali opet svoje ljude, sudeći po jeziku, Debrane. Za takva preduzeća postojao je preduzimač ili jedan glavni ioća, koji je pranič pla nove, tražio ljude, raspoređivao ih i rukovao cijelim poslom. Vrlo je vjero- vatno, zaključujući po tehnici zidanja, po tehnici slikanja i nekim upadljivim detaljima obij\- umjetnosti, da su sve četiri crkve izgrađene i slikane od istog preduzeća, koje je svojim razgranatim poslom dopiralo sve do sjevero- zapadne Bosne (Gostović, Gomionica, Rmanj, Moštanica). Unošenjem u svoj zidarski rad i elemenata islamskih građevina (sl. 5), vidi se da su ta preduzeća bila vješta u građenju džamija. Nijedna od ovih crkvenih građevina ne može imati s građevnom djelatnosti srpskih vladara srednjeg vijeka nikakve direktne veze. Indirektne u toliko, što su se njihovi majstori ugledali na arhitekturu te naše, sjajne, kulturne epohe.