Glacijalni reljef Najveći greben na Treskavici zove se Ćabenske Stijene i pruža se linarski. Jugozapadno od njega diže se najviši vrh ove planine, visok 2088 m. Pomenuti greben sastoji se od trijaskih dolomita i krečnjaka i prema SI spušta se u ogroman cirk. Na JI ovaj je cirk takođe zagrađen visokim grebenom, koji se pruža od 13 ka SI, dok granica cirka na SZ nije tako jasna: na ovoj su strani visoke glavice, koje se takođe pružaju od JZ ka SI. Cirk je naširoko ogvoren prema SI. Ispod grebena Ćabenskih Stijena, dnom cirka pruža se udolina, takođe dinarskog pravca. Ona je u verfenokim škriljcima, koji čine podlogu pomenutih dolomita i krečnjaka. U njoj je basen Bijelog Jezera. Oko ovog jezera ima krečnjačkih blokova, mestimice išpartanih; zarezi su prošireni docni.jom erozijom u male škrape. Severoistočno od basena Bijelog Jezera leži presedlina, visoka 1732 m, a dalje prema SI nastaje duga udolina. Ona je udubena u zaravni, koja se zove Buce Glavice, i koja je visoka 1772 m. Buce Glavice su krečnjački komčići, po kojima su česti morenski valuci od krečnjaka i od verfenskih tkriljaca. Sem toga, one su mestimice uglačane, ali se po njima vide i manje škrape, stvorene iz glečerskih zareza u postdiluvijumu. Da su ove škrape postale proširenjem glečerskih zareza jasno je po tome, što su one razvijene paralelno sa stranama udoline, a ne upravno na nju. Ova udolina, udubena u visoravni, i visoka u početku 1732 m, pada vrlo strmo, i posle kratkog otstojanja spušta se u depresiju, visoku 1640 m; prema SI ova je depresija zagrađena niskom stenovitom prečagom, po kojoj ima morenskih valutaka. Od ove prečage udolina ponovo strmo pada i dolazi druga depresija, visoka 1570 m; kao prva, tako je i ova zagrađena na SI prečagom, po kojoj ima morenskih valutaka. Sa ove prečage silazi se takođe strmo u basen Velikog Jezera, čije dno leži na visini od 1548 m. Sem ove udoline, koja je udubena u nivou Buca Glavica, iz depresije ispod Ćabenskih Stijena polazi, takođe prema SI, još jedna udolina; to je Nikolino Ždrijelo. Ova udolina leži u jugoietočnom delu cirka. Lugoistočno od Vije.101 Jezera diže se irsčaga, insokc 1748 m, a premc JP nastaje nova deiresija dinarskog praaca. U ovoj depresiji, čije je dno visoko 1680 m, ima blokova sa uglačanim stranama. Iz te depresije uzlazi se prema SI pa presedlinu, visoku 1685 m. Od nje vodi dalje prema SI strma i uska dolina, koja se zove Pikolino Ždrijelo. Po dnu njenom eu morenski valuci od krečnjaka i verfenskih škriljaca, i krečnjački blokovi delimično uglačani. Prema SZova je dolina usečepa u nivou Buca Glavica. Nikolino Ždrijelo završuje se basenom, koji ,Đe zagrađen morenama, i u kome je Platno Jezero. Te morene leže na krečnjacima, u visiii od 1580 m, i sa njih se silazi u basen Velikog Jezera. Tako se obe udoline ovog cirka, i Nikolino Ždrijelo, i ona udolina, udubena u nivou Buca Glavica, pružaju od JZ ka SI, i završuju u basenu Velikog Jezera. Severozapadno od Velikog Jezera leži basen Crnog Jezera. Ovaj basen ima pravac JZ-SI i nivo jezera je na visini od 1672 m. Sem na JI, basen ovoga jezera je zagrađen sa triju strana krečnjačkim otsecima i grebenima. Pa jugoistoku je, međutim, prečaga visoka 1696 m; ona se sastoji od verfenskih škriljaca, i po njoj ima morenskih valutaka i uglačanih, krečnjačkih blokova. Basen Velikog Jezera pruža se takođe od JZ ka SI leži u verfenskim škriljcima. Na jugozapadnoj i jugoistočnoj strani ovog basena nailazi se na tipske morenske valutke od krečnjaka i od verfenskih škriljaca. Nivo Velikog Jezera visok je 1548 m. Prema SI je prečaga Šišan, koja je visoka 1580 m i zagrađuje basen Velikog Jezera. Ova se prečaga sastoji takođe od verfenskih škriljaca i posuta je morenskim valucima. Dalje severoistočno, ova prečaga pada na površ, koja se sastoji od verfenskih škriljaca. Površ je disicirana dolinama onih rečica, što pritiču Sarajevskom Polju. Jedna od njih je i dolina Hrasnice, koja izvire ispod ćabenskog cirka. U ovoj dolini, ispod sela Turova, u visini od 877 m, razvijena je fluvijoglacijalna terasa. Prema svemu izloženom, na Treskavici su postojali ledenici samo na severoistočnoj, osojnoj strani najvišeg grebena, i, krećući se prema SI, dopirali do visine oko 1580 m. Oni su dali materijal za pomenutu šljunkovitu terasu. Udoline, površi i otseci. Od ćabenskog cirka prema JI nastaje površ, koja se postupno spušta. Odmah jugoistočno od pomenutog cirka u površi je udolina Gvozno, dinarskog pravca. Na severoistoku ona je ograničena grebenom, koji se sastoji od dolomita i krečnjaka, a na jugozapadu je takođe vrlo izrazit krečnjački greben. Severozapadni deo Gvozna sastoji se od verfenskih škriljaca i odlikuje mnogim humovima, dok je jugoistočni deo sastavljen od diluvijalne plazine i konglomerata i ravan je. U severozapadnom delu dno udoline visoko je 1320 m, a u jugoistočnom delu 1318 m; sa dna se dižu kose, visoke 10 do 20 m. Jugoistočno od Gvozna je krečnjačka površ Krbljine, koja se sastoji od trijaskih krečnjaka. Po njoj su mnoge vrtače, rastavljene niekim grebenima, humovima i glavicama. Na ovoj površi ima i takvih depresija u kojima su ogolićeni verfenski škriljci; ali se sa dna njihova, iz škriljaca, dižu krečnjačke kose. Prema JZ Treskavica je ograničena visokim otsekom. Kako se njena Podgorina na ovoj strain sastoji od lapora, peščara i krečnjaka jurske starosti to je ona verovatno spuštena duž raseda. Ali pomenu otsek nije samo rasedni, već je rezultat i drugih procesa. On je vrlo izrazit oko sela Vlahonja, i gda se pruža dinarski i sastoji od krečnjaka; jugozapadno je niže zemljište, sastavljeno od škriljaca. Škriljci bivaju odnašani i snižavani rečnom erozijom i denudacijom, i krečnjaci tako ostaju bez podloge; otuda se oni oburvavaju, stvarajući izrazite otseke. Isti ovakav otsek vidi se i dalje na 3, nastao takođe usled različne otpornosti škriljaca i krečnjaka. Prvi otsek zalazi u Treskavicu, i ispod njega je u škriljcima razvijena udolina Lukavac. Njome se pzlazi na karsnu površ, koja leži jugozapadno od Gvozna. I ova je površ u stvari depresija, po čijem su dnu česte vrtače. Karstifikacija krbljinske površi nastala je usled usecanja Dobropoljske Rijeke, koja pripada slivu Drine, i koja pomentu površ proseca u njenom jugoistočnom, nižem delu. Usled erozije ove reke spuštala se krajem neogena izdan na Krbljinama i Treskavici i stvarala ulegnuća u krečnjacima. Ali, kako je krečnjački pokrivač na Treskavici bio relativno tanak, to su ubrzo ogoljeni škriljci u podlozi, te se mesto karsne javila rečna erozija. Karsne depresije su stvorene i nepropustljiva podloga je ogolićeia pre diluvijuma. Istodobno sa usecanjem Dobropoljske Rijeke, usecale su se c rečice, čija su izvorišta u severoistočnoj i jugozapadnoj podgorini Treskavice, rečice, koje pripadaju slivovima Bosne i Neretve. One su takođe doprinele stvaranju karsnih depresija na visokim površima, ali u isto doba i stvaranju pomenutih otseka. Hrasnica, na primer, u severoistočnoj podgorini Treskavice, usecala se tokom neogena usled oticanja jezera, koje je postojalo u Sarajevskom Polju, a rečice jugozapadno od Treskavice usecale su se u isto doba usled oticanja onog jezera, što je postojalo u dolini Neretve, severozapadno od Konjica. Usled ovog usecanja škriljci su jače spirani i odnašani, dok su krečnjaci time sve više ostajali bez podloge i oburvavali se. Tako su i krečnjački otsecc uglavnom prediluvijalne starosti. Snežanici, izvori i jezera Sredinom jula 1927 godine na Treskavici je mestimice bilo snežanika. Na jugoistočno j strani ćabenskog cirka, ispod niskih otseka, okrenutih SZ, ležalc su manji snežnici. Snežnika, okrenutih S i SI, bilo je ispod otseka na oiom mestu, gde se ćabenski cirk najviše uvlači prema 1. Oni su ovde ležali iznad visine od 1900 m, a na ovoj visini postojala su i dva snežnika, okrenuta JI. U istom položaju ležali su manji snežanici ispod jugozapadnog okvira, ispod Ćabenskih Sgijena, okrenuti S. Na severozapadnoj strani cirka, međutim, okrenutoj JI, snežanika nije bilo. I jugozapadno od grebena Ćebenskih Stijena, na dnu jedne vrtače, bio je zaostao jedan manji snežanik, okrenut takođe S. ž Krečnjaci, od kojih se sastoji površina Treskavice, pretstavljaju relativno tanak pokrivač, a erozijom i denudacijom na mnogo mesta on je razoren i odnet; tako su ogolićeni verfenskp škril>ci, koji čine podlogu pomenutim krečnjacima. Atmosferska voda, ponirući kroz krečnjake, javlja se na njihovom dodiru sa škriljcima, i daje izvore; potočići teku preko škriljaca, a u njima su i nekolika jezera. Usled svega ovog Treskavica je vrlo bogata hidrografskim obejktima. U ćabenskom cirku južno od Crnog Jezera vidi se izvor, na dodiru krečnjaka i krečnjačke plazine s jedne i škriljaca, koji su im u nodlozi, s druge strane. 11-UP-1927 godine u 13 č. 27 m. temperagura izvorske vode bila je 7°, a temperatura vazduha 17°. Jugozapadno od Nikolinog Ždrijela, takođe na dodiru krečnjaka i škriljaca, javlja se izvor. 13-UN-1927 godine u 11 č. 30 m. temperatura izvorske vode bila je 1°, a temperatura vazduha 18°; od ovog izvora tekao je potočić preko škriljaca i ponirao u krečnjačkoj plazini. Ovakvih izvora ima dalje na površi severozapadno od Male Treskavice, a naročito obodom Gvozna i Lukavca. Na dodiru krečnjačkog otseka s padine, koja se astoji od škriljaca, severoistočiim okvirom Gvozna vide se mnoga vrela, i to ispod dubokog prevoja Vratla i oko katuna Koliba. Od njih postaje potok Studenac, koji teče preko dna depresije, sastavljenog od škriljaca, i ponire u jugoistočnom njenom delu. U depresiji Lukavcu hidrografske prilike su iste kao i Gvoznu njome teče potočić, koji se takođe zove Lukavac. U ćabenskom cirku su četiri jezera: Bijelo, Crno, Veliko i Platno. Basen Bijelog Jezera pruža se dinarski. On leži u verfenskim škriljcima i opkoljen je krečnjacima. Pored jugozapadnog okvira u ovom basenu su ponori, ali se jedan ponor vidi i uz severni obod. Tako voda iz ovog jezera, Prilikom visokog stanja, otiče na dve strane. U krečnjačkim blokovima, koji leže pored obale, izradili su jezerski talasi male potkapine. Severno od jezera je isušeno i ravio dno jezersko. Sa njega se dižu blokovi, na kojima su takođe potkapine, udubene talasima. Crno Jezero se pruža od JZ ka SI. Njegov je basen depresija, izrađena ledničkom erozijom u verfenskim škriljcima. Ovo jezero dobija vodu od pomenutog izvora, koji ističe ispod krečnjačke plazine. Basen Velikog Jezera takođe je pravca JZ-SI i takođe depresija, izrađena ledničkom erozijom u škriljcima. Na severoistočnoj strani on je zagrađen krečnjačkom prečagom, ispod koje ponire jezerska otoka. Jugoistočno, u morenskom nanosu je izvor, od koga polazi pritoka jezerska. 12-UP-1927 u 13 č. 32 m. temieratura jezerske vode bila je 12°, a temperatura vazduha 23°. Jugoistočno od Velikog leži basen četvrtog, Platnog Jezera. Nivo Velikog Jezera je na visini od 1548 m. Prema JI diže se prečaga, visoka 1578 m; ona se u osnovi sastoji od krečnjaka, preko kojih je morenski nanos. Tako je basen Platnog Jezera depresija, zagrađena i sgenovitom prečagom i morenom. Ovo je jezero dugo oko 40, a široko oko 20 m. Jugoistočno od njega je izvor, čija voda utiče u jezero. 13-UN-1927 godine u 9 č. 20 m. temperatura izvorske vode bila je 1°, temperatura jezerske vode 12°, a temperatura vazduha 18°. Otoka Platnog Jezera teče prema SZ, proseca prečagu i pada preko manjih otseka. Biljni svet Fakat, što je na Treskavici krečnjački pokrivač na izvesni»m prostorima razoren i odnesen, te je ogolićena podloga od verfenskih škril>aca, ima veliki značaj ne samo za hidrografiju, već i za vegetaciju. Od krečnjaka, prilikom rastvaranja, zaostaje po pukotiiama nešto crvenice, u kojoj se zadržava malo vlage. Škriljci, međutim, raspadanjem daju deblji sloj gline, koji je uz to još i navodnjen. Otuda je vegetacija u ovom visokom regionu nejednako raspoređena: na krečnjacima su retka trava i retki polegli borovi, a po škriljcima je biljni svet skoro neprekidan. Suprotnosti ove vrste vide se i u ćabenskom cirku, ali su naročito izrazite u depresijama Gvoznu i Lukavcu: kršie strane ovde su skoro gole, dok su dna iod gustom travom, a mestimice i pod šumom. Isto je to i na Krbljinama, iako u manjim razmerama: dna vrtača ovde se sastoje od verfenskih škriljaca i obrasla su gustom travom, dok su krečnjačke strane pod retkim bnjljem. Slična suprotnost vidi se na Krbljinama i u onim irtačama, u koji»ma podloga nije od verfenokih škriljaca, već im je dno pokrineno crpenicom: i ovde js ia dnu pogetacija gueta, dok jo po krptim etraiama ona vrlo retka. Krbljine se prema JI spuštaju do visine oko 1200 m, te su u ovom njihovom delu mogućne planinske kulture. Stočarska kretanja i katuni Treskavicu iskorišćuju leti s jedne strane seljaci, koji stanuju njenoj severoistočnoj podgorini, a s druge strane stočari, koji dolaze sa JZ, iz niske i kršne Hercegovine. Tako je na ovoj plaiini razvijeno dvojako stočarstvo, bosansko i humnjačko. Iz sela u severoistočnoj podgorini, iz Godinja, Trebečaja, Turova, Trnova itd. krajem juna izgone seljaci konje i goveda na pašu, i ostaju sa stokom na Treskavici do početka avgusta. Svu stoku jednog sela čuva.ju po dva-tri čobanina. Oni noćuju u kolibama: to su mali drveni krovovi, naslonjeni na kamene temelje, i otvoreni na jednoj strani. Za čuvanje stoke čobani dobijaju žito, za goveče po 3, a za konje po 5 oka. Sem toga, selo ih hrani, a oni silaze svake nedelje po hranu i isteruju je na konju; hrane se najviše »purom«. Kao što se vidi, bosansko stočarstvo je na Treskavici neznatio: u doba dok se ne požanju njive i ne pokose livade, krupna stoka se izgoni na planinu. Humnjačko stočarstvo je, međutim, na ovoj planini daleko razvijenije. Po Gvoznu i Krbljinama leti napasaju stoku seljaci iz stolačko-ljubinjskih sela: Bit)žnje, Gornjeg Poplata, Žegulje, Vlahovića, Burmaza, Bančića, Gleđevaca itd. Od svojih sela iz kršne i niske Hercegovine seljaci kređu sa stokom krajem proleđa, početkom ili sredinom juna. Papci, koji polaze iz Bitunje, imaju »konake« tada na tri mesta: u Trusini, Morinama i Oblju, i četvrtog dana oko podne stižu u Gvozno. Seljaci iz Bančiđa u svom putovanju svrađaju na više »padališta«: prvo im je u Bitunji, drugo na Trusini, treće u Grčkim Gradinama (iznad Kifina Sela) i četvrto na Oblju; petog dana stižu na Krbljine. Na planinu se izgone ovce i koze, sa jaganjcima i jariđima, goveda i konji. Stoka pase idući, oko puta, i oko mesta gde se koiači. Na konjima se nose posteljne stvari (»gunje«), kotlovi i drugo posuđe, vreće sa žitom itd.; na konjima među stvarima su i deca. Usput čeljad spava pod vedrim nebom, uvivši se u »gunje«. Leti se na planini napasa stoka, i po jedan čobanin čuva ovce i koze, a drugi jagnjad i jarad. Stoka se muze dva puta, u veče i u jutro; u jutru, posle muže, jagnjad i jarad se puste da sisaju, pa se posle toga opet razluče i napasaju odvojeno. Mleko se vari u kotlovima i razliva u karlice (»škipove«), Kajmak se skuplja u čabrice i od njega pravi maslo, dok se od mleka pravi sir, koji se drži u mehovima. Ali stolačko-ljubinjski stočari ne dogone na planinu jedino svo.j »hajvan«, već uzimaju i stoku svojih suseda i seljaka iz drugih sela. Ta su sela dalje prema JZ, u Popovu Polju i po kršnoj prečazi između ovog polja i primorja. Pomenuti stočari čuvaju i ovu stoku, sami je iskorišćujuđi, ali na svaku muznicu daju sopstveniku po litru masla i po oku sira. Preko leta, kad im nestane žita, stočari silaze u Trnovo, u bosansku podgorinu Treskavice, i tamo ga kupuju; žito melju u Vrhovini i mlivo donose na konjima. So, međutim, kupuju u Kalinoviku, u jugozapadnoj podgorini Treskavice, jer im je tu najbliži trg. Iz nižeg regiona, gde je šuma, seku se i donose drva. Ovi stočari plaćaju državi travarinu, i to na svako grlo po neku sumu, a, sem toga, plaćaju to, što su na državnom zemljištu podigli kolibe. Humnjački stočari izlaze ovde od starine. Samo na planinu mogu izgoniti stoku oni koji žive u zadrugama:njihova braća u selu obrađuju leti zemlju. U doba vršidbe konji se privremeno ispraćaju u sela. Humn.ački stočari ostaju pa plannni do sredine ili kraja sentembra, a oni koji letuju u istočiom, kižem delu Krbljina, čak i do sredine oktobra. Prm povratku u sela, nadaju na iste konake, ia koje i pri dolasku. Tada snoee vunu n beli smok, ukoliko ih ranije nisu prodali ili sneli, posteljne stvari, bakarne sudove (dok drvene ostavljaju kod seljaka u Kalinoviku, i vreće sa žitom. U Gvoznu, koje je relativno nieka depresija, i dalje po istočnom, nižem delu Krbljina, ima i planinske zemljoradnje. Ona je omogućena još i time, što se iskorišćuje stočno gnojivo. Otuda su oko koliba male njive sa ječmom i vrtovi sa krompirom. Se.ljaci iz okoline Kalinovika pooru ove njive početkom maja, a Humnjaci zatim dođu te ih poseju. Tako oni, radi potreba planinske zemljoradnje, izlaze na planinu čitav mesec ranije nego što izjave stoku. Kad ječam požanju i ovršu, Humnjaci samo žito nose kućama; slamu daju onim seljacima, koji su im uzorali njive. Krompire troše sami Humnjaci ili ih prodaju po selima oko Kalinovika. U Gvoznu su stočarska naselja Kolibe i Bubanj. Kolibe leže uz severoistočni obod, na dodiru krečnjačkog otseka i škriljaste padine, u blizini vrela. Takav položa j imaju i kolibe u Lukavcu, koje su okrenute severoistoku. Na Krbljinama, međutim, kolibe su najčešće po vrtačama. To je slučaj, na pr. V Ječmenom Dolu, Mrdešu itd. U prvom slučaju kolibe su u nizu, i stočarska naselja su više zbijena, a u drugom slučaju one su rasturene, te su i katuni razbijeniji. Kolibe su od suhozidine, a krov im je od dasaka. U istočnom, nižem delu Krbljina, u visini oko 1200 m, leže dva stalna sela, Krbljine i Šivol.e. Na ovim mestima begovi su naselili svoje kmetove. Kao i u mnogim drugim slučajevima, tako i ovde postoje sukobi oko planine i ispaša s jedne sgrane između Humnjaka, koji ovde izdižu sa stokom od starine, i s druge strane Bošnjaka, seljaka, čija su sela u severoistočnoj podgorini Treskavice, i koji takođe sve više iskorišćuju ovu planinu. Sporovi kod sudskih vlasti oko planine počeli su između njih odmah posle okupacije.